برپایی عزاداری حسینی، با وجود فشار و سختی‌هایی که از جانب دشمنان اهل بیت خصوصاً بنی‌امیه و بنی‌عباس وجود داشت، به مرور زمان و با گسترش پیروان مکتب اهل بیت پیامبر وسعت بیشتری یافت تا این‌که در سده‌های بعدی برخی از حکومت‌ها از جمله حکومت‌های شیعی نیز با آن هماهنگ شدند، چرا که تا قرن چهارم هجری، عزاداری برای امام حسین (علیه‌السلام) آشکار نبود و به صورت پنهانی انجام می‌گرفت و از اوائل قرن چهارم به صورت آشکارا به صورت دسته عزاداری و حرکت هیئت‌ها در کوی و برزن، شیعیان و دوستداران اهل بیت به عزاداری می‌پرداختند. کما این‌که روز عید غدیر را به برپایی جشن و سرور در 18 ذی‌الحجه عیاناً برگزار می‌کردند...[1] در تاریخ وارد شده که سلطان آل بویه، معزالدوله دیلمی، در عزاداری و ماتم برای امام حسین (علیه‌السلام) نقش اساسی داشت و مردم بغداد را به برگزاری این مراسم تشویق می‌کرد...[2] و نیز دولت اسماعیلیه که به دولت فاطمی در مصر مشهور بود، آن زمانی که مصر را تصرف کردند و شهر قاهره را بنا نهادند با برپایی مراسم عاشورا و بزرگداشت آن، اساس عزاداری را به‌وجود آوردند. مثلاً مقریزی در کتاب خود می‌نویسد: «در روز عاشورا سال 363 هجری، جمعی از شیعیان، مطابق معمول خود به مشهد کلثوم و نفیسه، از فرزندان امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) که مرقد ایشان هنوز هم در قاهره زیارتگاه است، رفتند و در آن مکان شروع به نوحه‌گری و عزاداری برای امام حسین (علیه‌السلام) پرداختند.»[3] پس از آن مراسم، عزاداری با همان کیفیت در بلاد اسلامی، از جمله شمال آفریقا و برخی از مناطق اروپا و مناطق ایران و برخی از کشورهای عربی خاورمیانه برپا می‌شده است.
اما شکی نیست که عزاداری‌ها در ایران بیش از کشورهای دیگر رشد و گسترش داشته است، چرا که می‌توان دلایل و عوامل گسترش آن را در این نکات یافت.
- ایرانیان علاقه وافر و خاصی به پیامبر اکرم و اهل بیت داشته‌اند و به روایت تاریخ، حتی یک ایرانی یا ایرانی‌تبار در صحرای کربلا نبوده و در کشتن خاندان عترت نقش نداشته، اما در میان ایرانیان بودند افرادی که در قیام مختار ثقفی اطراف او جمع شدند و برای خون‌خواهی و انتقام از دشمنان اهل بیت تلاش زیادی کردند و این عده از جمله کسانی بودند که در کوفه متولد شده و تربیت دینی یافته بودند.
- روحیه ظلم‌ستیزی مردمان ایرانی با دشمنان، به‌ویژه با دشمنان خاندان اهل بیت، باعث گردید که روح نهضت عاشورایی در میان آن‌ها به جوش و خروش آید و در مقابل فساد و تباهی بایستند و با جرأت و شهامت به عزاداری‌های حسینی بپردازند.
- مقتل‌نویسی، خود عامل دیگری برای گسترش عزاداری بوده که مصائب و مشکلاتی را که بر خاندان پیامبر و خصوصاً امام حسین (علیه‌السلام) رفته بود را به نگارش درآورند. مثلاً در قرن ششم هجری، کتابی به نام مقتل الحسین از ابوبکر خوارزمی به رشته تحریر درآمد که در 14 موضوع، مربوط به مصائب و فضائل اهل بیت گردآوری شده، اما گسترش عزاداری در ایران تا حدود زیادی مدیون کتاب روضه الشهدا است که در قرن نهم هجری توسط ملاحسین واعظ کاشفی تدوین و تألیف شد و در مجالس دینی مورد استفاده قرار گرفت.
- هماهنگی برخی از حکومت‌های شیعی مثل حکومت شاه اسماعیل صفوی با فتاوای فقهای بزرگ شیعه، خود عامل دیگری در گسترش عزاداری بوده است.
اگر این عوامل و دلایل دیگر وجود نداشت، بزرگداشت قیام عاشورای امام حسین (علیه‌السلام) در ایران کم‌رنگ‌تر برگزار نمی‌شد یا ضعیف‌تر نمود پیدا می‌کرد.

پی‌نوشت:

[1]. الخطط مقریزیه، مقریزی، دارالکتب العلمیه، بیروت، لبنان، ج2 ص289-290.
[2]. دول الاسلام، ذهبی، دار صادر، بیروت، لبنان، ص195.
[3]. الخطط مقریزیه، مقریزی، دار الکتب العلمیه، بیروت، لبنان، ج2 ص236.