پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ از شایع‌ترین و مهم‌ترین دفاعیات بزرگان تصوف در توجیه نافرمانی ابلیس، رویکردی مبتنی بر قبول جبر و اراده ازلی در شقاوت ابلیس و نافرمانی او در سجده بر آدم است. به‌گونه‌ای که شیطان توان مقاومت در برابر این اراده را نداشته است. حسین بن منصور حلاج، احمد غزالی، عین القضات همدانی ازجمله افرادی هستند که بی‌پروا باور جبر را در خصوص شیطان مطرح ساختند و آن را توسعه دادند.

ازجمله رویکردهای قابل توجه در توجیه نافرمانی ابلیس، رویکرد عین القضات همدانی است که نافرمانی ابلیس را در تقدیر ازلی و قسمت الهی ابلیس می‌داند، چراکه ابلیس، صفتی است که خداوند متعال، شیطان را با همین صفت آفرید و اختیاری از خود نداشت. این در حالی است که این اعتقاد صوفیه و شخص عین القضات همدانی با صریح آیات قرآن و اعتقاد شیعه در تضاد است. اما وقتی این مطلب را در شبکه‌های مجازی منتشر کردیم یکی از دراویش به دفاع از این عقیده و سخنان بزرگان صوفیه پرداخت. او معتقد بود این اعتقاد برخاسته از آیات قرآن است. او برای اثبات ادعای خود گفت: گویا اینکه در قرآن نخواندید که: «وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللهَ رَمی [انفال / 17] این تو نبودی (ای پیامبر که خاک و سنگ به‌صورت آن‌ها) انداختی بلکه خدا انداخت!» شما برای خودتان اختیار قائل می‌شوید و فراموش کردید که اختیار شما هم از جبر حضرت حق است. درواقع شما مجبور به اختیار داشتن هستید.

من: ابتدا باید این آیه را توضیح دهیم. خداوند متعال در این آیه قرآن می‌فرماید: «فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَیتَ إِذْ رَمَیتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمی وَ لِیبْلِی الْمُؤْمِنینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَناً إِنَّ اللَّهَ سَمیعٌ عَلیمٌ [انفال / 17] این شما نبودید که آن‌ها را کشتید بلکه خداوند آن‌ها را کشت! و این تو نبودی (ای پیامبر که خاک و سنگ به‌صورت آن‌ها) انداختی بلکه خدا انداخت! و خدا می‌خواست مؤمنان را به این وسیله امتحان خوبی کند خداوند شنوا و داناست.» در مورد شأن نزول این آیه چند روایت نقل شده؛ مشهور چنین گفته است که: در جنگ بدر جبرئیل از طرف خدا به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) امر کرد که خاکی از زمین برداشته و به سمت مشرکان بپاشد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) از علی (علیه السلام) خواست، خاکی از زمین در کف دست او بریزد. سپس پیامبر (صلی الله علیه و آله) خاک را به سمت مشرکان پاشید؛ به‌طوری که این خاک در چشم همه دشمن نشست، ترس و رعب عجیبی در دل آن‌ها ایجاد شد و مسلمانان بر آن‌ها غلبه پیدا کردند و پیروز شدند. [1] این خودش یک معجزه بوده.

صوفی: در معجزه بودن این اتفاق هیچ شکی نیست. اما خدا صراحتاً این کار را به خودش نسبت می‌دهد و اختیار و اراده‌ای برای انسان در این کار قائل نمی‌شود.

من: اولاً ما نباید فقط به‌ظاهر آیه نگاه کنیم و یا اینکه فقط به برداشت خودمان از آیه تکیه کنیم. باید نگاه کرد که مفسرین چه تفسیری برای این آیه بیان کرده‌اند. مفسرین معتقدند که در ظاهر همه این کارها را پیامبر (صلی الله علیه و آله) و یارانش در جنگ بدر انجام دادند، اما این‌که می‌گوید «شما این کار را نکردید»، اشاره به این دارد که: این قدرت جسمانی و روحانی و نیروی ایمان، که مسلمانان با کمک آن‌ها بر دشمن غلبه پیدا کردند، از جانب خداوند متعال بوده و آنان با نیروی خدا به‌سوی او گام برداشتند. همچنین معجزه‌هایی رخ داد، مانند پیروزی بر دشمنی که دارای نفرات و امکانات بیشتری بود، که باعث بالا رفتن روحیه مسلمانان و شکسته شدن روحیه دشمنان شد، این معجزات نیز تأثیری از جانب خدا بود. درواقع می‌توان هدف خداوند متعال از این آیه را این‌طور بیان کرد که این کار، هم کار مسلمانان بود و هم کار خدا. کار آن‌ها بود؛ چون با اراده آن‌ها انجام گرفت و کار خدا بود، چون نیرو و مدد از جانب خدا بود. [2] این توضیح و تفسیر بنا بر مبنای شیعه است که نه تفویض را پذیرفته و نه جبر مطلق را، بلکه به «امر بین الأمرین» معتقد است. ثانیاً در حالی شما معتقدید که انسان از خودش اراده و اختیاری ندارد که در آخر همین آیه مبارکه‌ای که شما به آن استناد کردید، خداوند متعال به این مسئله اشاره می‌کند که این امر وسیله‌ای برای امتحان مؤمنین بود. حال اگر انسان از خودش اختیار و اراده‌ای نداشت، پس چگونه و چطور خدا انسان را مورد آزمایش قرار می‌دهد. درحالی‌که نتیجه امتحان و آزمایش هر شخصی، عمل هر شخص، بر پایه اختیار و اراده او است.

پی‌نوشت:
[1]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج ‌4، ص 814
[2]. مکارم شیرازی و همکاران، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ج 7، ص 115