پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ وهابیت به كمك ثروت قابل توجه در اختیار خود و بهره‌گیری از ابزارها و روش‌هایی كه به خدمت گرفته است و همراهی‌هایی از سوی بنگاه‌های عظیم تبلیغاتی نظام سلطه در كنار خود می‌بیند، هجمه گسترده‌ای را بر اندیشه‌ها و باور‌های دینی اصیل اسلامی تحمیل نموده است. آن‌چه خطر این تهدیدات را روز افزون پر رنگ می‌كند، تغییر سیاست‌ها، رویكردها و روش‌های تبلیغی وهابیت از حالتی افراط‌گرایانه و سخت به وضعیتی تساهل آمیز و همراه با لحاظ اقتضای شرایط زمانی‌ـ مكانی و نوع مخاطب است. هر مقدار ناسزاگویی‌های گذشته اثر معكوس بر مخاطبین می‌گذاشت، غیر مستقیم‌گویی و انعطاف و نرمی در كلام امروز آنان برای مخاطب ابهام‌آفرین و شبهه‌زا خواهد بود و آنان را به اهداف خود نزدیك‌تر خواهد ساخت. در نگاهی جامع‌تر می‌توان رویكردهای وهابیت را به سنتی و مدرن تقسیم نمود، با این حال در هم تنیدگی روش‌های قدیمی و جدید آن‌ها مانع از آن می‌شود كه در این متن بتوان تفكیك جدی میان آن‌ها قائل شد. در ادامه به برخی‌ رویكرد‌ها و سیاست‌های تبلیغی وهابیت اشاره می‌شود.
شایان ذكر است كه موارد پیش رو، حاصل استقراء نظرات و تجربیات عالمان و اندیشمندان برجسته از مواجهات خود با وهابیت است. به علت رعایت اختصار، حتی المقدور از ذكر مصادیق هر یك از این رویكرد‌ها خودداری شده است و  این در حالی است كه می‌توان صفحات بسیاری را به ذكر استنادات این موارد اختصاص داد.

    1.  ائتلاف و هم‌گرایی استراتژیك و منفعت طلبانه با اهل سنت

واقعیت این است كه وهابیت در ذات خود، فاقد هرگونه تحمل دیدگاه‌های مخالف، حتی در میان قاطبه اهل سنت است. تكفیر علمای برجسته‌ای از اهل سنت و تحریم آثار مهمی از تراث عامه، گواهی بر این مدعا است. این تنافر و ضدیت كه در بدو پیدایش این فرقه بسیار پر رنگ و نمایان دنبال می‌شد، امروزه جای خود را به یك تغییر استراتژیك منفعت طلبانه و مصلحت جویانه داده است. عصر ارتباطات و رسانه موجب گردیده كه افراط گرایی وهابیت برجسته شده و بقای این جریان را به مخاطره اندازد. به‌ویژه آن‌كه ضعف و خدشه غیر قابل پنهان سازی برخی اعتقادات و رویكردهای كلامی آنان، خطر انزوا و حذفشان را تقویت كرده است. بدین منظور سیاست‌گذاران و طرح‌ریزان این فرقه، در یك چرخش مصلحتی، رو بنای اقدامات خود را به گونه‌ای تنظیم كرده‌اند كه حداقل اختلاف و تضاد را با دیدگاه‌های عامه داشته باشند. آنان در تلاشند تا با كذب، شایعه و بزرگ‌نمایی، تشیع را دشمنی مشترك، خطرناك و هول آفرین برای اهل سنت و وهابیت جلوه دهند. این دشمن‌تراشی، وهابیت را از موضع انزوا خارج ساخته و ائتلافی استراتژیك با اهل سنت را به دنبال خواهد داشت. بودجه‌های هنگفت در اختیار وهابیون و امكانات گسترده در خدمت آنان، منافعی را برای اهل سنت و ترویج اندیشه‌های كمتر زاویه‌دار آنان با وهابیت موجب خواهد شد و امتیازاتی را به ارمغان خواهد آورد. گرچه در دراز مدت، وهابیت امید واهی دارد كه از گسترش روزافزون شیعه كاسته و در فرصت مقتضی و با فراغ بال بتواند به سراغ نبرد با آن‌چه بدعت‌های اهل سنت می‌داند برود. به‌عنوان شاهدی بر این مطلب می‌توان به نام‌گذاری كتب به صورتی كه ملهم وحدت اعتقادی وهابیت با اهل سنت باشد، اشاره نمود. مثلاً كتاب‌های «معتقدات اهل الاسلام» و یا «عقیده اهل السنه والجماعه» در زمره منشورات وهابیت هستند كه همین القای اشتراك اعتقادی آن‌ها با اهل سنت را پی‌جویی می‌‌كنند.

    2.  استخراج مطالب ضعیف و شاذ و بیان آنان به عنوان نظر مشهور علمای شیعه

روایات ضعیف و شاذ، از سوی آنان از كتب شیعه استخراج گردیده و با پردازش و بزرگ‌نمایی، به‌عنوان نظری مقبول و مشهور بازتاب داده می‌شود. استناد به افراد ضعیف و علمای دارای نظرات مخالف با رای مشهور و ادعای همراهی جمهور شیعه با این آراء از رویكردهای مورد پی‌گیری‌ وهابیت، جهت ارائه تصویری مخدوش از تشیع است. به‌طور مثال می‌توان به انتساب نظریات شاذ مرحوم محدث نوری در مورد تحریف قرآن به جمهور شیعه اشاره نمود. از میان علمای معاصر نیز فتاوای برخی از علما و مراجع تقلید با همین رویكرد برجسته شده، به عنوان نظر شیعه بازتاب داده شده است.

    3.  عوام‌گرایی و طرح مباحث عرفی

نگاهی به نامه‌ها و خطابه‌های محمد بن عبدالوهاب نشان می‌دهد كه مهم‌ترین عامل موفقیت وی در مقایسه با ابن تیمیه را نمی‌توان محتوای مطالب ارائه شده از سوی او دانست. زیرا وی چیزی بیش از پیشینیان خود و ابن تیمیه بیان نكرده است. اما علت آن‌كه ابن تیمیه در جریان‌سازی اجتماعی نتوانست موفقیتی به‌دست آورد و برعكس آن، محمد بن عبدالوهاب توفیقات چشم‌گیری را در همراه سازی اقشار مختلف مردم كسب نمود، عرفی‌گرایی و سخن گفتن به زبان عامه مردم و ساده‌گویی محمد بن عبدالوهاب بود. وی بسیار عوامانه و همانند خود مردم صحبت می‌كرد و لذا توانست اقبال عمومی را با خود همراه سازد و اثرگذار باشد. به نظر می‌رسد كثرت طرح برخی مباحث عرفی در میان قشر عوام جوامع شیعی و سنی نشانگر آن باشد كه وهابیت پس از مواجهه با ناكامی‌های حاصل از مكاتبات گفتمان‌ها و مناظرات با علمای برجسته شیعه و اهل سنت و عدم كسب توفیق در اقناع قشر نخبگانی جوامع نسبت به باور داشت‌ها و عقاید افراطی خود جامعه مخاطب خود را به سطح عامه مردم تنزل داده‌اند. در این عوام‌گرایی، استدلال و برهان، جای خود را به جدل و مغالطه داده است و به جای زبان علمی از ادبیاتی عامه‌پسند برای القای مفاهیم مورد نظر استفاده می‌شود. این رویكرد توانسته است نظر مساعد برخی از لایه‌های دارای سطح نازل‌تر آگاهی و بینش نسبت به معارف دینی از میان اهل سنت و شیعه را جلب نموده و یا دست كم شبهاتی را در ذهن آن‌ها پدید آورد. از باب نمونه می‌توان به بحث‌های نام‌گذاری و نیز ازدواج فرزندان ائمه (علیهم السلام) به نام‌های مشابه نام خلفا و نیز ازدواج فرزندان آنان با خلفا و افرادی هم راستای مكتب آنان اشاره كرد.
وهابیت، این مباحث را كه دارای بستر تاریخی است و صحت و سقم و نیز كم و كیف آن‌ها می‌بایست با روش تاریخی مورد بررسی قرار گیرد، به مباحث عرفی بدل كرده است و آنان را در ادبیاتی متناسب با فرهنگ و سنت امروز با زبانی عامه پسند با مسأله حب و بغض گره زده و غرض‌ورزانه آن‌ها را مصادره به مطلوب می‌كند.

    4.  سرمایه‌گذاری بر روی آموزش شیوه‌های برقراری ارتباط مؤثر

یكی از رویكرد‌های وهابیت، تمركز و سرمایه‌‌گذاری بر فراگیری و به‌كارگیری شیوه‌های برقراری ارتباطی كارآمد و موثر است. جایگاه به ظاهر رفیع اصل امر به معروف و نهی از منكر در میان اعتقادات یك وهابی، منجر شده است كه مسئولیت‌پذیری جدی در تبلیغ و دعوت دیگران به آراء و باور‌های وهابیت، به یكی از دغدغه‌های ذهنی وهابیت بدل گردد.
گرچه تندخویی، تعصب و جمود، در گذشته موجب شده بود كه برخوردهای خشن و جاهلانه هیئت‌های امر به معروف در مشاهد شریفه، به عاملی برای طرد زائرین بیت الله الحرام تبدیل شود، ولی امروزه به روشنی قابل مشاهده است كه سرمایه‌گذاری ویژه‌ای برای جذب زائرین غیر شیعی كشور‌های اسلامی صورت گرفته و تلاش‌ دارند خود را به عنوان سمبل، نماد و الگوی جهان اسلام معرفی نمایند.
برخی زوّار كشور‌های كمتر توسعه یافته اسلامی در مواجهه با ظاهرگرایی وهابیت و توسعه ظاهر شهر‌های مكه و مدینه و در خلاء الگویی بدیل، به الگوگیری از باور‌ها و سلوك این فرقه پرداخته و مدینه فاضله را، جامعه‌ای ساخته بر تفكرات وهابیت می‌پندارند. شرایط مساعد جغرافیایی و سیطره بر قلب و مركز وحدت بخش امت اسلامی و در كنار امكانات و تجهیزات مادی، موجب شده است تا اهتمام جدی نسبت به تبلیغ و دعوت، با استفاده از روش‌های كارآمد برقراری ارتباط موثر صورت پذیرد. در كنار مراكز مهم تبلیغی هم‌چون تشكیلات «جماعت تبلیغ» و «الرابطه الاسلامیه» برگزاری دوره‌های تخصصی و دعوت در سطوح عالیه تحصیلات دینی بر كیفیت بخشی و ارتقاء سطح این تبلیغات افزوده است.
امروزه ما شاهد آن هستیم كه برخی محصولات و آثار تبلیغی آنان دارای ظواهری متناسب با ذائقه‌های مخاطب خاص آنان است و طبائع و سلایق را در تولیدات خود ملحوظ می‌كنند. به‌طور نمونه، كتاب تبلیغی مهمی به نام «دو صد سؤال» از سوی وهابیون به‌طور گسترده‌ میان زائرین ایرانی توزیع می‌شد. این كتاب كه با ادبیاتی ضعیف و غیر سلیس نگاشته شده بود، مجددا چاپ و با ادبیاتی روان، عنوانی مناسب‌تر و با ظاهری‌ زیباتر در حجمی گسترده‌تر از گذشته توزیع می‌شود. این تغییر، ناشی از درك ضرورت توجه به ذائقه و سلایق مخاطب است.

    5. كاستن از حساسیت‌های مخاطب با به‌كارگیری مبانی و مظاهر شیعی

از دیگر رویكرد‌های تبلیغی وهابیون كه در سالیان اخیر شیوع بیشتری یافته است، پرهیز از بیان صریح اعتقادات، بدون مقدمه‌چینی قبلی است. وهابیت دانسته است كه ابراز صریح اعتقاداتش به‌واسطه تنافر با مبانی عقلانی و آمیخته بودن با جمود و تعصبات جاهلی، واكنش مخاطب را برانگیخته خواهد كرد. بدین جهت است كه دیگر هم‌چون گذشته، مكتب اهل بیت (علیهم السلام) را تخطئه نكرده و در مقابل تلاش می‌كند تا در پوشش نام‌ها و ظواهر شیعی، طلیعه هجوم خود را سامان داده و در ادامه آرای خود را در لفافه و با كمترین تنافر جدی با ذائقه مخاطب عرضه نماید.
برگزیدن نام‌های شیعی برای نویسندگان، انتخاب عناوین كتاب با بهره‌گیری از اصطلاحات رایج در مكتب تشیع و ... از جمله این اقدامات است. مهم‌تر از این ظواهر شكلی، تلاش آنان برای نفوذ و رسوخ در باور‌های مخاطب شیعی خود از همان مبانی مورد پذیرش او است. وهابیت تلاش می‌كند با عنایت به اهمیت جایگاه اهل بیت (علیهم السلام) در گفتمان شیعه، خود را محب و پیرو راستین ائمه اطهار (علیهم السلام) جلوه داده و این‌گونه وانمود می‌كند كه میان شخصیت حقیقی آن بزرگواران با آن‌چه در طول تاریخ تشیع از آنان تصویر شده است، تفاوت‌های ماهوی وجود دارد. بدین منظور با تكریم جایگاه غیر قابل انكار و مكانت علمی، اخلاقی و دینی ائمه اطهار (علیهم السلام) به‌ویژه امیرالمؤمنین (علیه السلام)، امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) به مخاطب خود این‌گونه القا می‌كنند كه آن ذوات مقدس، معاضد و یاری‌گر مكتب خلفا بوده و نه تنها با آن‌ها خصومتی نداشته‌اند، بلكه محب و دوست‌دار تمامی صحابه و خلفای راشدین بوده‌اند. در این‌جا است كه با بیان شبهات و برخی روایات مجعول و فراز‌های تاریخی تحریف‌شده تلاش می‌كند از همان مجرای محبت شیعیان به اهل بیت (علیهم السلام) وارد شده و محبت را فاقد محتوای راستین و تهی از حقایق نماید. آن‌ها حتی پا را فراتر از این گذاشته و نظریات خود را منتسب به ائمه (علیهم السلام) جلوه داده و به تشكیك در تصور فرد شیعی از اهل بیت (علیهم السلام) اقدام می‌كنند. نگارش كُتبی هم‌چون: حقیقت توحید از دیدگاه ائمه، اهل بیت از خود دفاع می‌كنند و ... در همین راستا قابل تفسیر است. برخورد گزینشی با منابع و كتب شیعی و تقطیع منفعت‌طلبانه بخش‌هایی از آن و در نتیجه استناد دادن مطالبی خلاف واقع به معصومین (علیهم السلام) و علمای نامدار شیعه، از دیگر اقدامات وهابیون برای كاستن از حساسیت مخاطبان است.

    6. سرمایه‌گذاری بر فعالیت‌های خدماتی و خیریه‌ای

وهابیت با كپی‌برداری از اقدامات خیریه‌ای و خدماتی مسیحیت تبشیری در سراسر دنیا كه می‌توان آن را در زمره مهم‌ترین عوامل گسترش مسیحیت نیز در اقصی نقاط جهان به‌ویژه مناطق محروم دانست، به ایجاد مؤسسات خدماتی اهتمام جدی نموده است. تأسیس بیمارستان‌های مجهز، مراكز رسیدگی به امور ایتام و محرومین، ایجاد مدارس و ... در همین راستا قابل تفسیر است. خدمات رایگان یا كم هزینه این مراكز به محرومین و درماندگان جوامع، وهابیت را به‌عنوان یك نجات بخش رهایی دهنده از رنج‌ها در اذهان نیازمندان جلوه‌گر می‌سازد. اعطای كمك‌های مالی به خانواده‌های كم بضاعت و یا پرداخت مبالغی در قبال تغییر آیین و پذیرش باور‌های وهابیت، از دیگر اقدامات این فرقه برای توسعه جمعیت خود می‌باشد.

   7.  تكیه بر دعوت چهره به چهره

انتقال احساسات و عواطف و برقراری ارتباطی پویا در دیدارهای حضوری، موجب شده است كه تبلیغات چهره به چهره از رویكردهای مهم وهابیت دانسته شود. بدین منظور مبلغین وهابیت با كمترین امكانات و معمولاً با حداقل تجهیزات به نقاط مختلف سفر كرده و موظف هستند با رفتن سراغ افراد و زدن درب منازل، از طریق موعظه یا همان «بیان» دعوت خود به پذیرفتن عقاید وهابیت را علنی نمایند.

 .8  تناسب رویكرد‌های تبلیغی با اقتضائات مخاطب و شرایط بومی

مشاهده می‌شود كه وهابیون در هر فرهنگ و منطقه جغرافیایی در سالیان اخیر به این سمت حركت كرده‌اند كه جزم‌اندیشی و جمود فكری خود را كم‌رنگ كرده و بیش از پیش خود را با نیاز‌های مخاطب هماهنگ سازند. آنان درصددند با احصاء شرایط و مشكلات موجود در هر جامعه و آن‌چه كه بخشی از مردم با آن مخالف بوده و در مقابل آن موضع دارند، سطوحی از مردم را به‌وسیله هم‌نوایی با نظرات آنان، با خود همراه سازند. تعبیر امیرالمؤمنین (علیه السلام) كه خطاب به خوارج از عبارت «كلمه الحق یراد به الباطل» استفاده نمودند، امروزه در خصوص برخی شعار‌های وهابیت قابل انطباق است .به عنوان شاهدی بر این مطلب می‌توان به حجم انبوه مطالبی كه در رد خرافه‌گرایی از سوی وهابیون در مناطق جنوبی كشورمان بیان می‌شود، اشاره كرد. متأسفانه رواج استناد به خواب‌های غیر صادق و وجود برخی اعتقادات خرافی در بخشی از مناطق محروم جنوبی، این فرصت را به وهابیت داده است كه با ژستی منطق‌گرایانه، خود را مخالف خرافه‌گرایی جلوه دهند.

    9.  استفاده از ارهاب و ایجاد ترس به منظور تحمیل عقاید خود

برخی احكام تكفیری كه منجر به جواز قتل و صدور حكم جهاد در پاره‌ای موارد می‌شود، به وهابیت این امكان را داده است كه با بهره‌گیری از خشونت و ایجاد ترس، مخاطب را به پذیرش عقاید خود وا دارد. ترس از برخوردهای خشن وهابیون و احتمال بروز قتل و جرح سبب شده است كه برخی از پیروان سایر كیش‌ها و مذاهب، جرأت انجام مناسك خود را نداشته و یا به‌صورت‌ تحمیلی، عقاید وهابیت را بپذیرند و یا با تقیه و توریه، رفتار‌های گذشته خود را استمرار بخشند. این ارهاب و ایجاد دلهره و ترس را می‌توان زمینه‌ساز فعالیت‌های تبلیغی آتی آنان در آن سرزمین دانست. به همین جهت است كه تفكرات آل شیخ، بدون شمشیرهای آل سعود، مجالی برای گسترش نمی‌یافت و وهابیت مرهون تعامل و همكاری این دو با یكدیگر است.

    10. از میان بردن منابع دینی و فرهنگی سایر فرق و ادیان معارض با وهابیت

آتش زدن كتب و از میان بردن كتابخانه‌های مخالفین در تاریخ، كه بارها به وقوع پیوسته است، نشان از اهتمام وهابیت به از میان بردن منابع و تراث رقیبان دارد. به‌طور مثال، آنان كتاب‌خانه‌ بزرگ «المكتبه العربیه» را كه بیش از 60 هزار نسخه خطی منحصر به فرد داشت را به آتش كشیدند و آن را به خاكستر بدل نمودند.

11. حضور در مجامع بین‌المللی

از جمله اقدامات وهابیت، عضویت و حضور در برخی نهادها و مجامع مهم بین المللی است. عضویت «الرابطه الاسلامیه» در برخی نهادهای مهم بین‌المللی و بیان عقاید و باور‌های خود و تأثیرگذاری بر تصمیمات این مجامع از همین رویكرد برخاسته است.[1]

پی‌نوشت:

[1]. برگرفته از سایت تخصصی نقد وهابیت، تحت عنوان «رویکردشناسی تبلیغ در وهابیت»