پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در این نوشتار کوتاه نکاتی که در بحث و مناظره با مخالفین اهمیت دارد، بیان می‌کنیم. قبل از بیان این نکات باید گفت که قرآن در آیه‌ای آداب مناظره را در یک خط بیان می‌کند: «ادْعُ إِلى‏ سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ‏ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدينَ [نحل/125] با حكمت و اندرز نيكو، به راه پروردگارت دعوت نما! و با آن‌ها به روشى كه نيكوتر است، استدلال و مناظره كن! پروردگارت، از هر كسى بهتر مى‏‌داند چه كسى از راه او گمراه شده است؛ و او به هدايت ‏يافتگان داناتر است‏.
در تفسیر این آیه آمده است: «اين آيه براى همه مسئولان و مربيان و معلّمان و اساتيد و علما، دستور جامعى مى‌‏دهد كه بايد آنان براى موفقيّت خود با شيوه‌‏هاى گوناگونى نسبت به مخاطبان گوناگون خود، مجهز باشند، چرا كه همه‌‏ى مردم را نمى‏‌توان با يك شيوه دعوت كرد، هر شخصى يك روح و ظرفيّتى دارد كه بايد با زبان خودش با او سخن گفت؛ خواص را با حكمت و استدلال، و عوام را با موعظه نيكو، و مخالفان را با جدال نيكوتر ارشاد كنيم.
موعظه نيكو آن است كه واعظ به آنچه مى‏‌گويد عمل كند و جدال نيكو آن است كه در آن توهين و تحريك غلط احساسات نباشد.[1] سیوطی این آیه را این‌گونه ترجمه می‌کند: «ای محمد مردم را به وسیله قرآن، موعظه‌هایش و قول نرم به دین خدا دعوت کن. و با آنان مجادله کن یعنی آن‌‌ها را دعوت به خدا و حجت‌های خدا کن».[2] اين آيه ما را به نكات زیبایی راهنمايى مى‏‌كند:
1. دعوت به سوى حق بايد از هرگونه شبهه‌‏اى خالى باشد. بنابراين، هركس به سوى غيرحق، [ديگران را] فراخواند، فراخوانى او تباهى و گمراهى است.
2. دعوت به حق بايد از راه حكمت و اندرز نيكو باشد و روشن است كه حكمت بر دانش و خرد استوار است؛ زيرا دعوت‏‌كننده از راه عقل مى‌‏تواند ميان حقّ و باطل و نيكى و بدى تفاوت بگذارد و آن‌ها را از يكديگر جدا سازد و از راه دانش مى‏‌تواند حالت مخاطبان و نيز شيوه سخن گفتن با آنان را كه با ملايمت باشد يا با درشتى، بشناسد.
امّا اندرز نيكو نيز روش‌‏هايى دارد كه بهترين آنها اين است: راهنما بايد با خطاكار به شيوه‏‌اى برخورد كند كه او ناخودآگاه احساس كند كه گناهكار است و احمقانه است اگر با وى از روش تنبيه و سرزنش برخورد شود. از قديم گفته‏‌اند: اشاره از رك گفتن بهتر است. به بيانى ديگر: اندرز نيكو آن است كه هدف موردنظر را تحقّق بخشد، چنان‌‏كه خداوند مى‌‏فرمايد: «وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتي‏ هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَميم‏ [فصلت/34] همواره به نيكوترين وجهى پاسخ ده، تا كسى كه ميان تو و او دشمنى است چون دوست مهربان تو گردد».
3. جدال با بهترين شيوه، بدين ترتيب كه هدف از اين جدال، آشكار كردن حق‏ و قانع كردن شخص منكر باشد، نه تنها مجاب كردن و كوبيدن او. به تعبیر دیگر مناظره آدابی دارد، که عمده اين اصول عبارتند از:
قصد قربت‏: مناظره باید براى خدا و به قصد قربت به او باشد و هيچ گونه هوس و غرض در كار وجود نداشته باشد.
ادب در كلام‏: در مناظره و گفتگوى علمى رعايت ادب در كلام و تواضع در برخورد ضرورى است و همواره روش علماى ما اين گونه بوده است. كتاب‏‌هاى ايشان شاهد اين مدعاست.
پرهيز از تعصبات‏: كنار گذاشتن تعصبات بى‏مورد و تبعيت از دليل و برهان در سلامت بحث و روشن شدن واقعيت نقشى اساسى دارد.
رعايت امانت در نقل قول‏‌ها: اقتضاى آداب اسلامى و اخلاق انسانى آن است كه فرد در نقل قول‏‌ها جانب امانت را مراعات كند و از تحريف مطالب بپرهيزد تا حقايق آشكار گردد.
عدم خروج از موضوع بحث‏: وقتى درباره موضوعى بحث مى‌‏شود، بايد محوريت آن موضوع تا آخر بحث حفظ گردد. در بسيارى از موارد مشاهده مى‌‏شود كه وقتى طرف مقابل با مشكلى مواجه شد، از موضوع خارج مى‏‌شود يعنى يا موضوع ديگرى را مطرح مى‌‏كند و يا به حاشيه مى‏‌پردازد. در اين مواقع نبايد به تبعيت از وى، موضوع اصلى را رها كرد و به دنبال او رفت بلكه بايد او را به موضوع اصلى بازگرداند.
استدلال به اموری که مورد قبول طرفین باشد. در مناظره استدلال به امورى باشد كه طرف بحث آن‏‌ها را حجت بداند، احتجاج به معناى اخذ به حجت است بنابراين در مناظره بايد حجت براى طرف مقابل تمام شود تا وى به پذيرش مقتضاى احتجاج مجبور گردد. بنابراين براى پيشبرد بحث بايد دو طرف، اولًا به يك حجت مشترك استدلال و احتجاج كنند و آن عبارت است از قرآن مجيد كه هم شيعيان قرآن را حجت مى‌‏دانند و هم اهل سنّت به حجيت آن اعتقاد دارند، بنابراين قرآن مجيد يك حجت مشترك است كه در بحث مورد استناد هر دو طرف قرار مى‏‌گيرد و به آن احتجاج مى‌‏شود.
براهين عقلى مورد اتفاق نيز حجت ديگرى است كه از سوى طرفين مناظره مورد قبول است.

پی‌نوشت:
[1]. قرائتی، تفسير نور، ج‏4، ص: 600، ناشر: مركز فرهنگى درسهايى از قرآن‏، مكان چاپ: ايران، تهران‏،سال چاپ: 1388 ه. ش‏، نوبت چاپ: 1
[2]. سیوطی، تفسير الجلالين، ص: 284، ناشر: مؤسسة النور للمطبوعات‏، مكان چاپ: لبنان، بيروت‏، سال چاپ: 1416 ه. ق‏، نوبت چاپ: 1(ادْعُ‏ الناس يا محمد إِلى‏ سَبِيلِ رَبِّكَ‏ دينه‏ بِالْحِكْمَةِ بالقرآن‏ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ مواعظه أو القول الرقيق‏ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتِي‏ أي المجادلة التي‏ هِيَ أَحْسَنُ‏ كالدعاء إلى الله بآياته و الدعاء إلى حججه‏)