پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) مواقعی که در مدینه حضور نداشتند جانشینانی برای خویش تعیین می‌نمودند. اما هر کدام در محدوده خاصی این وظیفه را بر عهده داشتند. به خلاف مولا علی (علیه السلام) که هنگام جنگ تبوک به طور مطلق جانشین ایشان گردید. این مطلب در حدیث منزلت که از جمله ادله شیعه در اثبات خلافت امام علی (علیه السلام) است، و در منابع معتبر اهل سنت همچون صحیح بخاری و مسلم آمده است بیان شده است: «قال النبی (صلی الله علیه و سلم) لعلی: أما ترضی أن تکون منی بمنزلة هارون من موسی؟[1] رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) به امام علی (علیه السلام) فرمودند: آیا راضی نمی‌شوی که برای من به منزله هارون برای موسی باشی؟» البته باید توجه داشت که این عبارت،‌ در موارد دیگری غیر تبوک نیز بیان شده است. مثلاً در ماجرای مآخاة (عقد برادری رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) با علی (علیه السلام)) و در خانه امّ سلمه و بعد از غزوه خیبر و غیره.

برخی برای خدشه در این حدیث، جانشینی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) را امری عادی جلوه داده‌اند که نشانگر خلافت بعد از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) نیست. مثلاً ابن حزم الأندلسی در الفصل فی الملل والأهواء والنحل می‌نویسد: «... قد اسْتخْلف (عَلَیْهِ السَّلَام) قبل تَبُوک وَبعد تَبُوک علی الْمَدِینَة فِی أَسْفَاره رجَالًا سوی عَلیّ (رَضِی الله عَنهُ) فصح أَن هَذَا الِاسْتِخْلَاف لَا یُوجب لعَلیّ فضلا علی غَیره وَلَا ولَایَة الْأَمر به عده کَمَا لم یُوجب ذَلِک لغیره من المستخلفین. [2] رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) قبل و بعد از (غزوه)‌ تبوک، در سفرهایشان افرادی غیر علی (علیه السلام) را جانشین خود در مدینه قرار داده‌اند بنابراین این جانشینی (علی (علیه السلام) در مدینه هنگام غزوه تبوک) سبب فضیلتی برای علی (علیه السلام) بر دیگران، و ولایت امر بعد از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) نیست؛ همانطور که برای سایر جانشینان پیامبر (صلی الله علیه و آله) نیز چنین فضیلتی را به دنبال ندارد.»

اما به‌راستی جانشینان رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) در مدینه چه کسانی و برای چه امری بوده‌اند؟ سنن ابو داوود نقل می‌کند که ابن امّ مکتوم فقط برای ادای نماز جماعت،‌ جانشین پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) شده بود: «انّ النبی (صلی الله علیه و آله) استخلف ابن أم مکتوم یؤم الناس وهو أعمی.[3] رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) ابن ام مکتوم را جانشین خویش کرد تا امامت جماعت مردم را به عده بگیرد در حالیکه کور بود.»

در مورد سالم مولی أبی حذیفة نیز بخاری با سندش از ابن عمر نقل می‌کند که: «لما قدم المهاجرون الأولون العصبة موضع بقباء قبل مقدم رسول الله(صّلی الله علیه وسّلم)‌ کان یؤمهم سالم مولی أبی حذیفة وکان أکثرهم قرآناً. [4] وقتی مهاجران اولیه قبل از آمدن رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) به عصبه (مکانی در قبا) رسیدند،‌ سالم مولی ابی حذیفة امامت جماعتشان را انجام می‌داد و نسبت به بقیه بیشتر قرآن می‌دانست.»

بنابراین جانشینی علی (علیه السلام) در تبوک، یک فضیلت فوق العاده است که شامل همه امور مدینه می‌شده نه صرفاً امامت جماعت! همانطور که وقتی موسی (علیه السلام) هارون (علیه السلام) را جانشین خویش قرار داد، فرمود: «اخْلُفْنی فی قَوْمی وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدین. [اعراف/142] در میان قوم من جانشینم باش، و [کار آنان را] اصلاح کن، و راه فسادگران را پیروی مکن.» که نشان می‌دهد هارون یک نیابت عام از جانب موسی (علیه السلام) در همه امور داشته است. نکته مهم دیگر عبارتی است که در ذیل حدیث منزلت به نقل حاکم نیشابوری آمده است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به علی (علیه السلام) می‌فرمایند: «... فإن المدینة لا تصلح إلّا بی أو بک.[5] چراکه مدینه اصلاح نمی‌شود مگر به‌وسیله من و یا تو!»

پی‌نوشت:

[1]. بخاری، صحیح البخاری: ج 3، ص 1359، ح 3503، بیروت: دار ابن کثیر.
[2]. ابن حزم الأندلسی، الفصل فی الملل والأهواء والنحل: ج 4، ص 78، القاهرة: مکتبة الخانجی.
[3]. أبو داود السجستانی، سنن أبی داود: ج ١، ص ١٤٣، بیروت: دار الفکر.
[4]. بخاری، صحیح البخاری: ج ١، ص ١٧٠، ح ٦٩٢، بیروت: دار الفکر.
[5]. حاکم نیشابوری، المستدرک: ج ٢، ص ٣٣٧، بیروت: دار المعرفة.