این است صورتی مختصر از آنچه مسلمین به بازار معرفت و فرهنگ جهانی آورده اند. اما آن بازار معرفت که اهل اروپا را با این متاعهای نو ظهورآشنا کرد عبارت بود از اسپانیا و سیسیل. در اسپانیا علاقه به فرهنگ اسلامی - که فرهنگ قوم برتر محسوب می شد - بقدری در (Alvaro) یک نویسنده متعصب مسیحی در مسیحیهاگهگاه غلبه می یافت که حتی آلوارو سال 854 شکایت دارد از اینکه هموطنان مسیحی وی از اشعارو قصه های عرب لذت می برند و آثار حکماء اسلامی را می خوانند، نه برای آنکه آنها را رد کنند بلکه به قصد آنکه در زبان عربی سبک بیان دلکش ودرستی پیدا کنند.
 (216)اگر تاریخ دائم سیر خود را با شوخی نامطبوعی تکرارنمی کند چرا اکنون باید در قلمرو اسلام بعضی شکایت کنند که هموطنان ما تسلیم فریب کتابهائی می شوند که آنها را نه برای رد و بحث بلکه بدان قصد می خوانند که در زبان انگلیسی سبک بیان دلکش و درستی بدست آورند؟ چندین قرن بعد از آلوارو، شکایت او را در زبان پترارک شاعر ایتالیائی می توان یافت که با خشم و هیجان می کوشیدایتالیائیهای عصر خویش را از حس تحسین و اعجابی که نسبت به[174]مسلمین و اعراب دارند باز آورد. این حس اعجاب نسبت به فرهنگ و ادب مسلمین تا حدی بود که یک تن از پاپها - سیلوستر دوم - را نیز به آموختن زبان عربی واداشته بود. آشنائی با زبان عربی و فرهنگ اسلامی در ایتالیاو فرانسه تا حدی محرک و انگیزه آن نهضت عظیم علمی و فکری شد که بعدها رنسانس خوانده شد و همه اروپا را به جنب و جوش آورد. بدینگونه اروپا حتی رنسانس خود را تا حد قابل ملاحظه یی به مسلمین مدیون است.
بیان این دعوی نه حاجت به مبالغه دارد نه نیاز به تعصب. دنیای اسلام بقدر کافی افتخارات راستین دارد که نیازی به گزاف و دعوی نداشته باشد. با اینهمه، ذکر این سخنان اگر از آن حس حقارت نفس که هجوم تجاوز گرانه فرهنگ غربی در بعضی بیخبران ما بر انگیخته است بکاهد رواست لیکن روا نیست که توفیق گذشته ما را به دام غرور بیندازد، یا به دام تعصب و عناد. درست است که غرب به تمدن اسلامی خیلی بیش از آنچه خود اعتراف دارد مدیون است، اما در یک قرن و نیم اخیرنیز قسمت عمده یی ازین وام خود را ادا کرده است. با اینهمه، هنوز فرهنگ اسلامی مایه حیاتی خود را حفظ کرده است و هنوز در غرب روشن بینانی هستند که بدرستی انتظار دارند تا آنجا که ممکن است الهامات تازه یی ازشرق و اسلام دریافت دارند.
216. 86/ Grunebaum,l,Islam Medieval