متن مقاله
یکی از عبادات مستحب مورد اتفاق مسلمانان، نافله شب است. اهمیت و تأثیر خواندن نماز شب در چند آیه از قرآن کریم بیان شده است.
این آیات از این جمله‌اند:
«وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى‏أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً.[اسراء/79] و پاسى از شب را زنده بدار تا براى تو [به منزله] نافله اى باشد اميد كه پروردگارت تو را به مقامى ستوده برساند.»
«کانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ * وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ.[ذاریات/17و18] آن‌ها کمى از شب را مى‌خوابیدند، و در سحرگاهان استغفار مى‌کردند.»
«تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ.[سجده/16] پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور مى‌شود (و به پا مى‌خیزند و رو به درگاه خدا مى‌آورند) و پروردگار خود را با بیم و امید مى‌خوانند، و از آن‌چه به آنان روزى داده‌ایم انفاق مى‌کنند!»
در سوره مزمل نیز خداوند خطاب به پیامبر می‌فرماید: «قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَليلاً.[مزمل/2] شب را، جز کمی، به‌پا خیز.» گرچه مخاطب در این آیه پیامبر اکرم است، ولی ذیل سوره نشان می‌دهد که مؤمنان نیز در این برنامه با شخص پیامبر هم‌گام بودند. بعضی از مفسران معتقدند این امر در ابتدا بر همگان واجب بوده، بعداً آیه آخر همین سوره، این حکم را نسخ کرده و این در فاصله‌ای حدود یک سال بوده است، و برخی نیز این قیام را عبادت مستحب و سنت مؤکد دانسته و معتقدند هرگز جنبه وجوب، جز در مورد شخص پیامبر اکرم نداشته است.
بنابراین تهجد و نماز شب برای پیامبر اکرم واجب بوده و عده‌ای از مسلمانان با ایشان همراهی می‌کردند، و این تهجد مورد سفارش تمامی فرق اسلامی و سنت مؤکد عمومی است.

نافله شبهای ماه رمضان
همه مسلمانان معتقدند که تهجد و خواندن نافله در شب‌های ماه رمضان، ثوابی بیشتر داشته و از سنت‌های مؤکد اسلامی است.
در صحیح بخاری، در کتابی به نام نماز تراویح، 6 حدیث روایت شده است؛ در دو حدیثِ اول این باب، از قول پیامبر اکرم نقل شده است که هر کسی‌که از روی ایمان و برای پاداش به قیام بپردازد، خداوند گناهان گذشته او را می‌آمرزد.[1]
در مورد اصطلاح قیام در این روایت، برخی عالمان اهل سنت گفته‌اند منظور نماز تراویح است، اما این نظر مورد انتقاد علمای دیگر اهل سنت قرار گرفته و عالمانی مانند ابن‌حجر عسقلانی از قول نووی، و عینی و قسطلانی، دیگر شارحان صحیح بخاری، گفته‌اند: قیام اعم از نماز و نماز تراویح است، بلکه به معنی قیام به عبادت است.[2]
در حدیث آخر این باب نیز از رفتار پیامبر اکرم در شبهای ماه رمضان سؤال شده است، که نقل کرده‌اند رسول‌الله همه شب‌ها (چه شب‌های ماه رمضان و چه شب‌های دیگر) 11 رکعت نماز به‌پا می‌داشتند؛ ابتدا 4 رکعت، بعد مدتی باز هم 4 رکعت و در انتها سه رکعت، که قبل از 3 رکعت آخر، استراحتی کوتاه که چشمانشان به خواب می‌رفت، صورت می‌پذیرفت.[3]
بنابراین تهجد و قیام در ماه رمضان از سنت‌های مستحب، مشروع و مؤکد است، که از جمله آن نافله شب‌های ماه رمضان است.

پی‌نوشت:

[1]. «مَنْ قَامَهُ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا، غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ.» صحیح بخاری، ص351، کتاب صلاة التراویح، ح2008 و 2009.
[2]. «قَامَ رَمَضَان؛ أَيْ قَامَ لَيَالِيَهُ مُصَلِّيًا وَالْمُرَادُ مَنْ قِيَامِ اللَّيْلِ مَا يَحْصُلُ بِهِ مُطْلَقُ الْقِيَامِ كَمَا قَدَّمْنَاهُ فِي التَّهَجُّدِ سَوَاءٌ وَذَكَرَ النَّوَوِيُّ أَنَّ الْمُرَادَ بِقِيَامِ رَمَضَانَ صَلَاةُ التَّرَاوِيحِ يَعْنِي أَنَّهُ يَحْصُلُ بِهَا الْمَطْلُوبُ مِنَ الْقِيَامِ لَا أَنَّ قِيَامَ رَمَضَانَ لَا يَكُونُ إِلَّا بِهَا.» فتح الباری، ابن حجر، ج4، ص251.
«قَالَ الْكرْمَانِي: اتَّفقُوا على أَن المُرَاد بقيامه صَلَاة التَّرَاوِيح. قلت: قَالَ النَّوَوِيّ: المُرَاد بِقِيَام رَمَضَان صَلَاة التَّرَاوِيح، وَلَكِن الِاتِّفَاق من أَيْن أَخذه؟ بل المُرَاد من قيام اللَّيْل مَا يحصل بِهِ مُطلق الْقيام، سَوَاء كَانَ قَلِيلا أَو كثيرا.» عمدةالقاری، عینی، ج11، ص124.
«(من قام) بالطاعة صلاة التراويح أو غيرها من الطاعات في ليالي (رمضان) حال كون قيامه (إيمانًا) ...» ارشاد الساری، قسطلانی، ج1، ص122.
[3]. «كَيْفَ كَانَتْ صَلاَةُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فِي رَمَضَانَ؟ فَقَالَتْ: «مَا كَانَ يَزِيدُ فِي رَمَضَانَ وَلاَ فِي غَيْرِهِ عَلَى إِحْدَى عَشْرَةَ رَكْعَةً، يُصَلِّي أَرْبَعًا، فَلاَ تَسَلْ عَنْ حُسْنِهِنَّ وَطُولِهِنَّ، ثُمَّ يُصَلِّي أَرْبَعًا، فَلاَ تَسَلْ عَنْ حُسْنِهِنَّ وَطُولِهِنَّ، ثُمَّ يُصَلِّي ثَلاَثًا» فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، أَتَنَامُ قَبْلَ أَنْ تُوتِرَ؟ قَالَ: «يَا عَائِشَةُ، إِنَّ عَيْنَيَّ تَنَامَانِ وَلاَ يَنَامُ قَلْبِي».» صحیح بخاری، ص351، کتاب صلاة التراویح، ح2013.