پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در برخی از فرقه‌های صوفیه همچون فرقه سلطان علیشاهی یکی از قوانین و آموزه‌های اصلی که بسیار مورد تأکید و سفارش بزرگان این فرقه است، تجسم صورت مرشد در نماز است. چنانچه ملاسلطان گنابادی می‌گوید: «اگر (مرید) صورت مرشد ظاهری را خیال در نظر نداشته باشد، صورت هواهای نفسانی که بت‌های بت‌تراش نفس‌اند هیچ‌وقت ازنظر او نروند.» [1] وی همچنین دراین‌باره می‌گوید: «راه عبادت و توجه به معبود را به‌توسط شیخ آموخته، باید خیال را نیز مشغول صورت ظاهری شیخ داشت که واسطه این راه و مظهر صفات الله است تا به این اشتغال از اشتغال به صور باطله بازماند و به تبعیت و تقلید، قلب اشتغال به عبادت ورزد و معین طاعت او گردد... که اگر نه چنین باشد در حال عبادت و غیر عبادت، مانع قلب گردد از توجه به حق‌تعالی و باطن شیخ.» [2]

برخی از صوفیه تصور صورت مرشد در نماز را مستند به روایتی از کتاب "فقه الرضا" کرده‌اند که امام رضا (علیه السلام) می‌فرمایند: «تذکّر رسول اللّه (ص) واجعل واحدا من الائمة نصب عینیک؛ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را به یاد آر و یکی از ائمه (علیهم السلام) را نصب العین خود قرار ده.» [3]

اما با بررسی این روایت، به چندین اشکال اساسی پی می‌بریم:

اولاً: برفرض صحت روایت و انتساب، منظور این روایت برای قبل از شروع نماز است که ائمه معصومین (علیهم السلام) را وسیله توجه خود به خداوند قرار دهد، چراکه ایشان آبرومند درگاه احدیت هستند.

ثانیاً: اما این موضوع ربطی به قطب ندارد و اینکه یک صوفی باید صورت قطب را در حال نماز مجسم کند و یاد او را در ذهن زنده بدارد، توجیه شرعی ندارد.

ثالثاً: صحتِ انتساب این کتاب به امام رضا (علیه السلام) مخدوش و موردتردید جدی است. چون عده‌ای از علما با توجه به قرائن و شواهد به کار رفته در این کتاب، معتقدند که این کتاب نمی‌تواند از امام (ع) باشد، چراکه در این کتاب به پاره‌ای از احکام فقهی اشاره شده است که با فقه مذهب تشیع هیچ‌گونه هم آهنگی ندارد.

رابعاً: شیخ حسین نهاوندی غروی می‌نویسد: «شیخ حر عاملی فقه الرضا را از کتب مجعوله و موضوعه و در وسائل الشیعه ابداً از آن خبری ذکر نکرده است. هم چنین مرحوم صدوق در "عیون" و کلینی در "کافی" دانسته، اسمی از فقه الرضا نبرده‌اند.» [4] شیخ صدوق که تمام آثار وارده از امام رضا (علیه السلام) را در کتاب خود به نام «عیون اخبار الرضا» جمع‌آوری نموده، در هیچ‌کدام از تألیفاتش اشاره‌ای به این کتاب نکرده است و نیز تا زمان مجلسی اول در قرن یازدهم، هیچ نشانی از این کتاب در تاریخ فقه شیعه وجود ندارد و هیچ‌یک از فقهای اولیه هم در کتاب‌های خود به آن اشاره نکرده‌اند.

خامساً: علامه مجلسی درباره این حدیث می‌فرماید: «لم یذکر ذلک فی خبر آخر» و مصحح بحارالانوار در پاورقی همان صفحه می‌نویسد: «این جمله از افزوده‌های ابن ابی العزاقر الشلمغانی است که از اصحاب حلول و اتحاد بوده است» [5]

سادساً: این روایت با آنچه در متن کتاب فقه الرضا آمده است متناقض است، چون در صفحه 102 همان کتاب حدیث چنین روایت شده است: «واقبل علی اللّه بجمیع القلب و بوجهک حتی یقبل اللّه علیک [6] وقتی‌که به نماز ایستادی، با تمام توجه قلبی و با همهٔ وجودت به خداوند روی‌آور تا خدا نیز به تو روی آورد» همچنین روایات صحیحی در دست است که تصریح دارد به این که نباید در حال نماز و عبادت متوجه غیر خدا بود و اصلاً اگر غیر از این باشد شرک محسوب می‌شود.

سابعاً: علمای زیادی همچون میرزای قمی به این عقیده باطل اشکال وارد کرده و می‌گوید: «استحضار صورت شیخ در صلات، مانع از کمال ذکر و ضد اوست و ترک ضد، ازجمله مقدمات عقلیه است و مطلوب است». [7] همچنین درجایی دیگر می‌گوید: «هیچ دلیل عقلی و نقلی قائم نشده که چنین کاری (در نظر آوردن صورت مرشد) منشأ استکمال شود بلکه از عقل و نقل هر دو، دلیل برخلاف آن قائم است» [8]

تمام این اشکالات نشان‌دهنده این است که متصوفه برای اثبات عقاید باطل خود به هر حدیث و روایت ضعیف و غیر صحیحی استناد می‌کنند و یا اینکه آن روایت را در راستای منافع و عقاید شخصی خود تفسیر می‌کنند.

پی‌نوشت:
[1]. سعادت‌نامه، گنابادی ملأ سلطان، تصحیح حسینعلی کاشانی، حقیقت، تهران 1379، ص 7
[2]. گنابادی، سلطان محمد، سعادت‌نامه، نشر حقیقت، تهران، 1389 ه ش، ص 8
[3]. الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا (علیه السلام)، نشر آل البیت، ص 100
[4]. کرمانشاهی، محمدعلی، تنبیه الغافلین و ایقاظ الراقدین، مصحح علی دوانی، تهران، 1385، ص 30
[5]. بحارالانوار، ج 84، ص 217
[6]. الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا (علیه السلام)، نشر آل البیت، ص 102
[7]. محلاتی، ذبیح‌الله، کشف الاشتباه، مصحح حاج فردوسی، نسیم ظهور، قم، ۱۳۸۹، ص ۴۲۷
[8]. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، جامع الشتات، کیهان، تهران، ۱۳۷۱، ج 2، ص ۸۰۴