پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ «وضو» يكی از واجبات مهم اسلامی است، كه در قرآن کریم، کیفیت آن بیان شده است. اما با این‌وجود میان بعضی از فرق مورد اختلاف واقع شده است. مطلبی که اکنون درصدد بیان آن می‌باشیم، کیفیت وضو گرفتن صحیح، با توجه به آیه قرآن است.
در قرآن می‌خوانیم که: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْن.[مائده/6] اى كسانى‌كه ايمان آورده‌‏ايد! هنگامى‌كه به نماز مى‌‏ايستيد، صورت و دست‌ها را تا آرنج بشوييد! و سر و پاها را تا مفصل [برآمدگى پشت پا] مسح كنيد».
ظاهر این آیه حاكى از آن است كه به‌هنگام وضو، دو وظيفه داریم: يكى شستن (در مورد صورت و دست) و ديگرى مسح (در مورد سر و پاها). به دو جمله زیر دقت شود.
1. «فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيديَكُمْ إِلَى المَرافِق.» صورت و دست‌ها را تا آرنج بشوييد؛
2. «وَامْسَحُوا بِرُؤوسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الكَعْبَيْنِ» سر و پاها را تا مفصل [برآمدگى پشت پا] مسح كنيد.
اگر یک فرد آشنا با زبان عربی این دو جمله را ببیند، اذعان می‌کند که سر و پاها باید مسح شوند. از نظر قواعد ادبى، لفظ «أرجلكم» بايد عطف بر كلمه «رؤوسكم» باشد كه نتيجه آن، همان مسح پاهاست، اما بعضی از اهل سنت می‌گویند: «کلمه (ارجلکم) پاها، با توجه به این‌که اعراب آن فتحه است، عطف بر «وجوهکم و ایدیکم» است، که در این صورت باید پاها را شست.
و اما نقد این سخنان با توجه به عبارات علمای اهل سنت:
ابن‏ حزم از علمای اهل سنت می‌گويد: «در مورد دو پا، قرآن بر مسح نازل شده است، چه لام در «ارجلكم» (پاها)، را مكسور بخوانيم يا مفتوح، به هر حال عطف به «رؤوس» (سر)، است، يا عطف به لفظ آن يا به‏ محلش و جز آن روا نيست. از آن‌جايی‌که واژه «رؤوس» (سر) در جايگاه مفعول قرار دارد، و اعراب مفعول نيز منصوب است، «ارجلکم» را نيز بايد منصوب بخوانيم و جز اين صحيح نيست؛ اگر بگوییم که کلمه «ارجلکم» عطف بر «فاغسلوا» (شستن) است (که در این صورت پاها را باید شست)، در این‌صورت ميان معطوف و معطوف عليه يک قضيه جديد مطرح می‌شود، و از ابن عباس نيز اين چنين نقل شده است که قرآن کريم حکم پاها را در وضو، مسح بيان کرده است.»[1]
در روایات دیگری با سند صحیح وارد شده است که، مسح سر و پاها سزاوار است. در مسند احمد وارد شده است که: «حدثنا عبد اللَّهِ حدثني أبي ثنا وَكِيعٌ ثنا الأَعْمَشُ عن أبي إِسْحَاقَ عن عبد خَيْرٍ عن عَلِىٍّ رضي الله عنه...[2] از علی (عليه السلام) نقل كرده كه آن حضرت فرمود: من گمان داشتم باطن (كف) پاها سزاوارتر به مسح كردن از روی آن است، تا اين‌كه ديدم رسول خدا (صلی الله عليه و آله) روی هر دو پا را مسح می‌كردند.»
تمام راویان این حدیث از بخاری و مسلم هستند به جز «عبد خیر» که ذهبی از او به‌عنوان ثقه یاد می‌کند.[3] البانی وهابی هم روایتی را ذکر  و آن را تصحیح سندی می‌کند. «يحيی بن خلاد از عمويش رفاعه نقل كرده است كه وی نزد رسول خدا (صلی الله عليه و آله) نشسته بود، آن حضرت فرمود: نماز هيچ فردی كامل و صحيح نيست، جز اين‌كه اعمال وضو را همان‌گونه كه خداوند متعال دستور داده، انجام دهد؛ صورتش را بشويد و دست‌هايش را نيز با آرنج‌ها بشويد، و سرش را مسح کند و پاهايش را تا بر آمدگی پا مسح نمايد.»[4]
البته روایات صحیح السند دیگری هم درباره مسح سر و پا در کتب اهل سنت موجود است، که به جهت اختصار از ذکر آن‌ها خودداری می‌کنیم.

پی‌نوشت:

[1]. «مَسْأَلَةٌ وأما قَوْلُنَا في الرِّجْلَيْنِ فإن الْقُرْآنَ نَزَلَ بِالْمَسْحِ (وَامْسَحُوا برؤوسكم ((برءوسكم)) وَأَرْجُلَكُمْ) وَسَوَاءٌ قرىء (قرئ) بِخَفْضِ اللاَّمِ أو بِفَتْحِهَا هِيَ على كل حَالٍ عَطْفٌ على الرؤوس (الرءوس) إمَّا على اللَّفْظِ وإما على الْمَوْضِعِ لاَ يَجُوزُ غَيْرُ ذلك لأنه لاَ يَجُوزُ أَنْ يُحَالَ بين الْمَعْطُوفِ وَالْمَعْطُوفِ عليه بِقَضِيَّةٍ مُبْتَدَأَةٍ وَهَكَذَا جاء عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ نَزَلَ الْقُرْآنُ بِالْمَسْحِ يَعْنِي في الرِّجْلَيْنِ في الْوُضُوءِ و قد قال بِالْمَسْحِ على الرِّجْلَيْنِ جَمَاعَةٌ من السَّلَفِ منهم عَلِيُّ بن أبي طَالِبٍ وابن عَبَّاسٍ وَالْحَسَنُ وَعِكْرِمَةُ وَالشَّعْبِيُّ وَجَمَاعَةٌ وغيرهم (غيرهم) وهو قَوْلُ الطَّبَرِيِّ .» ابن حزم، المحلى، تحقيق: لجنة إحياء التراث العربي، دار النشر: دار الآفاق الجديدة، بيروت، ج 2 ص 56. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[2]. «حدثنا عبد اللَّهِ حدثني أبي ثنا وَكِيعٌ ثنا الأَعْمَشُ عن أبي إِسْحَاقَ عن عبد خَيْرٍ عن عَلِىٍّ رضي الله عنه قال كنت أَرَى ان بَاطِنَ الْقَدَمَيْنِ أَحَقُّ بِالْمَسْحِ من ظَاهِرِهِمَا حتى رأيت رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يَمْسَحُ ظَاهِرَهُمَا» احمد بن حنبل، مسند أحمد بن حنبل، تحقيق: شعيب الارنوط، عادل مرشد، مؤسسة الرسالة، ج 1، ص 95. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.
[3]. مزی، تهذیب الکمال، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت، تحقيق : د. بشار عواد معروف، جلد 16 ص 470.
[4]. السنن، ابن ماجه، ج1، ص292. جهت مشاهده تصویر کتاب کلیک کنید.