پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ برای وصول به معرفت حقیقی تنها فراگیری عرفان نظری کافی نیست، بلکه برای شهود حقیقت -آن‌گونه که هست- باید سیر و سلوک کرد؛ آن‌هم بدون عبور از منازل و مقامات عرفانی ممکن نیست. پس لازم است در کنار عرفان نظری و آشنایی با مبانی و اصطلاحات عرفانی، سیروسفر عرفانی را آغاز کرد. کسی که تصمیم چنین کار مهمی را می‌گیرد و عزم خود را برای سیر و سلوک، جزم می‌کند، «سالک» گویند.[1]
سیروسفر، گاه ظاهری و مادی، و گاه باطنی و معنوی است. سفر انسان از عالم ماده به‌سوی کمال مطلق _که همان خداوند سبحان است_ سفری باطنی و معنوی است.[2]
سالک می‌داند که راهی دشوار را در پیش گرفته است و باید با رعایت برنامه‌های عملی و آداب باطنی ویژه، منزل به منزل و مرحله به مرحله گام بردارد تا به مقصد نهایی دست یابد. بنابراین در تعریف عرفان عملی یا همان بُعد عملی عرفان اسلامی می‌توان گفت: «سیروسفر باطنی و معنوی‌ای که سالکان با اجرای برنامه‌های عملی و آداب و مراقبه‌های باطنی، در خود پدید می‌آورند تا آنکه پس از طی منازل و مراحلی به حق نائل شوند، عرفان عملی یا بُعد عملی عرفان اسلامی است.
با دقت در آنچه گفته شد، دست‌کم دو محور بنیادین در عرفان عملی برجسته می‌نماید:
الف) هدف عرفان عملی، خداوند است؛
ب) عرفان عملی، حقیقتی سِیری و از سنخ حرکت است که پیمودن مراحل و منازل را می‌طلبد و سالک راه خدا باید منازل و مراحل را بانظم و ترتیبی حساب شده از سر بگذراند تا به مقصد نهایی برسد.
سالکان و عارفان مسلمان در طول تاریخ و در پی مجاهدت‌های بسیاری که برای سلوک الی‌الله انجام داده بودند، به تجارب سالکانه‌ی فراوانی دست یافتند و منازل و مقامات پرشماری را رصد کردند.[3]
برای عرفان عملی چند منبع وجود دارد. منبع اول دین است که برگرفته از قرآن و احادیث و روایات است. منبع دوم، عقل است. عقل انسان خیلی وقت‌ها حسن و قبح را تشخیص می‌دهد. منبع سوم، تجارب عرفا است. گاهی عرفا دستوراتی می‌دهند که شاید نتوان مستقیماً از عقل استخراج کرد یا ممکن است صریحاً در متون دینی نامیده باشد؛ ولی آن‌ها با تجاربشان به این مسائل رسیده‌اند. این سومی خودش یک منبع اصیل نیست و دست‌کم باید با دو معیار عقل و شرع محک زده شود،[4] و در این بخش است که انحرافات شروع می‌شود و فرقه‌های انحرافی رشد می‌کند.

پی‌نوشت:

[1] . اسماعیل منصوری لاریجانی، عرفان اسلامی، تهران: نشر بین‌الملل، ۱۳۸۸، ص ۲۵۷.
[2] . نصیرالدین طوسی، اوصاف الاشراف، تحقیق مهدی شمس الدین، تهران: نشر فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۳، ص ۵.
[3] . علی امینی نژاد، مبانی عرفان اسلامی، قم: نشر مؤسسه امام خمینی، ۱۳۹۲، ص ۳۶.
[4] . محمد فنائی اشکوری، شاخصه‌های عرفان ناب شیعی، قم: نشر حکمت اسلامی، ۱۳۹۳، ص ۱۲۶.

جهت مطالعه بنگرید به: علی امینی نژاد، مبانی عرفان اسلامی...