پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ یکی از موضوعاتی که ذهن محققین در حوزه فرق و ادیان را به خود مشغول ساخته است، مسئله پیدایی و از آن مهم‌تر چگونگی ادامه حیات فِرَق ضاله در جوامع، بخصوص جوامع اسلامی و به‌ویژه جامعه شیعه بوده و هست و احیاناً مقالات و کتاب‌ها و یادداشت‌هایی نیز در این زمینه به رشته تحریر درآمده است. در این نوشته قصد داریم تا زاویه دید جدیدی را در مسئله پیدایش اختلاف و تشکیل فرق انحرافی در جامعه مسلمین و تداوم حیات این فرق تا به امروز در مقابل شما بازکنیم.
کمی تحقیق و تفحص در پیدایش نحله‌ها و فرق انحرافی در ادیان توحیدی، می‌تواند روشنگر و هدایت‌کننده ما به سمت مقصود باشد. اگر به تاریخ انبیاء الهی (علیهم‌السلام) مراجعه کنیم، اولین انحراف در قوم بنی‌اسرائیل وقتی به وجود آمد که حضرت موسی (علیه‌السلام) برای تهیه الواح تورات به کوهستان رفته بود و حضرت هارون، برادر و وصی خویش را به‌جای خود به رهبری مردم انتخاب کرده بود، در این هنگام سامری [۱] یکی از اصحاب به‌ظاهر مؤمن حضرت موسی (علیه‌السلام) وصایت حضرت هارون (علیه‌السلام) را نپذیرفت و با سرپیچی از فرمان پیامبر خدا و وصی او مردم را به گوساله‌پرستی واداشتند. [۲] و به این طریق بستر اولین انحراف اعتقادی در قوم بنی‌اسرائیل کلید خورد.
البته ناگفته نماند که مردم بنی‌اسرائیل نیز بستر و زمینه ایجاد انحراف را داشتند، چنانچه بارها از حضرت موسی (علیه‌السلام) خواسته بودند که برای آنان همانند اقوام دیگر، بت‌هایی برای پرستش بسازد. [۳] شکل‌گیری چنین انحرافی در قوم بنی‌اسرائیل را سرچشمه توطئه‌ها و انحرافات مردم در زمان دیگر انبیاء الهی (علیهم‌السلام) می‌باشد. [۴]
قصه انحراف در مسیحیت نیز در زمان حضرت عیسی ( علیه‌السلام) بازهم بازگشت به نپذیرفتن وصی منسوب شده از سوی این پیامبر الهی و شروع انحراف در آئین مسیحیت دانسته‌اند، تا آنجا که پولس [۵] به‌عنوان یک یهودی مسیحی ستیز، به‌واسطه ادعای یک رؤیا یا مکاشفه وصی حضرت عیسی (علیه‌السلام) را خلع کرده و خود را وصی ایشان  معرفی کرده و انحرافات عمیقی در دین مسیحیت ایجاد می‌نماید به‌گونه‌ای که امروزه از این دین الهی جز برخی دستورات کلی اخلاقی چیزی باقی نمانده است. [۶]
اتفاقاً در زمان پیامبر خاتم حضرت محمد مصطفی (صلی‌الله و علیه و آله و سلم) نیز علیرغم تأکید بر وصایت و جانشینی و خلافت علی‌بن‌ابیطالب (علیه‌السلام) در مقاطع مختلف تاریخ حیات پیامبر اسلام و در زمان‌های مختلف، داستان انکار وصی رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله و سلم) همانند انبیاء گذشته توسط برخی منحرفین از دین خدا و منافقین تکرار می‌شود [۷] و اتفاقاً علیرغم همه تلاش‌های رسول خدا برای جلوگیری از این واقعه، منحرفین از صراط مستقیم موفق می‌شوند.
چنین تشابهی در روش ایجاد انحراف در ادیان الهی از حضرت موسی (علیه‌السلام) تا پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله و سلم) مسلماً نمی‌تواند تصادفی و اتفاقی باشد. بررسی وقایع تاریخی در زمان هر یک از این پیامبران الهی و اتفاقات خاص در هر دوره تاریخی، دست داشتن قومی سرکش و مستکبر و استعمارگر و دنیاطلب را در پس پرده اتفاقات و توطئه‌های علیه انبیاء الهی اثبات می‌نماید. این قوم با استفاده از جهل، ساده‌اندیشی و دنیاطلبی پیروان انبیاء الهی همواره به دنبال؛ انتقال رسالت به قوم خویش [۸] یا ترور و قتل رسولان الهی [۹] و در صورت عدم موفقیت در دو نقشه قبلی، دخالت و تصرف در انتخاب جانشین پیامبر الهی بوده‌اند. [۱۰]
بنابراین اصلی‌ترین روش برای ایجاد انحراف در ادیان الهی، دخالت در جریان انتصاب جانشین انبیاء عظیم‌الشأن (علیهم‌السلام) از سوی خدای متعال و جلوگیری از تثبیت آموزه‌های آن نبی توسط جانشین برحق او با استفاده از جهل و دنیادوستی پیروان آن رسول است. چنان‌که در حدیث ثقلین تصریح شده است [۱۱] که کتاب و عترت پیامبر باهم هستند تا از تفرقه و اختلاف در امت اسلامی جلوگیری شود. مادامی‌که به این دو تمسک کنند گمراه نخواهند شد. امّا براساس روایت فرقه ناجیه که مورد اتفاق فریقین می‌باشد، عدم پایبندی به عترت پیامبر و تمسک به ظواهر قرآن، ایجاد انحراف و اختلاف در امت واحده اسلامی پیش‌بینی شده است. [۱۲]

پی‌نوشت:
[1]. نجفی خمینی محمّد جواد، تفسیر آسان 12:69 انتشارات اسلامیه، تهران، 1398 ق؛ طبرسی فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ترجمة مترجمان، 1:175 انتشارات فراهانی 1360 ش.
[2]. سوره مبارکه بقره، آیه 51؛ سوره مبارکه طه، آیه 88 به بعد؛ سوره مبارکه اعراف آیه 147-148
[3]. سوره مبارکه اعراف، آیه 138.
[4]. سوره مبارکه مائده، آیه 70، سوره مبارکه بقره، آیه 87.
[5]. ن. ک به: تاریخ جامع ادیان، جان. بی. ناس، ترجمه حکمت علی اصغر، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم؛ مجله هفت  آسمان، شماره 25؛ تاریخ ادیان جهان، رضایی عبدالعظیم، انتشارات علمی، 1358؛ تاریخ ادیان و مذاهب جهان، مبلغی عبدالله، انتشارات حرّ.
[6]. ن. ک به: آشنایی با ادیان بزرگ؛ خلاصة الادیان؛ آشنایی با تاریخ ادیان.
[7]. مانند انکار عملی جانشینی حضرت هارون (علیه‌السلام) توسط سامری و قوم بنی‌اسرائیل، انکار جانشینی شمعون (علیه‌السلام) توسط مسیحیان و دیگر حواریون، انکار خلافت و جانشینی امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) توسط شورای سقیفه و مسلمانان.
[8]. ابن شهرآشوب، ج 1، 26.
[9]. سوره مبارکه مائده، آیه 70، سوره مبارکه بقره، آیه 87؛ المجلسی، ج 15، 53-51-60-122-123-158 و 90-110؛ ابن حنبل، ج 3، 121و 149و 288؛ المجلسی، ج 15، 410
[10]. مکاشفه پولس، ساختن گوساله توسط سامری، ماجرای سقیفه بنی ساعده.
[11]. عیاشی، کتاب التفسیر، ج ۱، ص ۵، ح ۹؛ احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، ج ۱، ص ۲۱۶. این حدیث را بیش از ۲۵ نفر از صحابه از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده‌اند. نام برخی از این صحابه در ادامه می‌آید: زید بن ارقم: این حدیث به ۶ طریق از او در کتاب‌های سنن نسائی، المعجم الکبیر طبرانی، سنن ترمذی، مستدرک حاکم، مسند احمد؛ زید بن ثابت در مسند احمد و المعجم الکبیر طبرانی؛ جابر بن عبدالله در کتاب‌های سنن (صحیح) ترمذی، المعجم الکبیر و المعجم الاوسط طبرانی؛ حذیفة بن أسید در کتاب المعجم الکبیر طبرانی؛ ابوسعید خدری در ۴ موضع از مسند احمد و ضعفاء الکبیر العقیلی؛ امام علی (ع) به دو طریق در البحر الزخار یا همان مسند البزاز و کنز العمال.
[12]. سنن ابی داود ج ۳ ص ۱۹۸؛ مسند احمد، ج ۳، ص ۱۴۵؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص ۳۶۴؛ مستدرک حاکم، ج ۱، ص ۱۲۸؛ جامع الصغیر، ج ۱، ص ۱۸۴؛ در المنثور، سیوطی، ج ۲، ص ۲۸۴؛ صحیح ترمذی، ج ۵، ص ۲۶.