پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ اسلام مانند دیگر ادیان بزرگ توحیدی، تناسخ را مردود و باطل می‏‌داند؛ اما فرقه‏‌هایی در اسلام و میان مسلمانان به‏‌وجود آمده‏‌اند که به نوعی به تناسخ قائل شده و از آن دفاع می‏‌کرده‌‏اند. ابن‌‏حزم اندلسی در کتاب معروفش به نام «الفصل فی الملل و ألاهواء و النحل» که‏ در سه جلد پرحجم به چاپ رسیده است، طی بحثی با عنوان: «الکلام‏ علی من قال بالتناسخ» از قول شخصی به نام احمد بن حابط نظریه «انتقال‏ ارواح به نوع خود یا به غیر نوع خود» را نقل می‌‏کند.[1]
ابن حزم از محمدبن‌‏زکریای رازی نیز نقل می‏‌کند که در کتابش موسوم به «ألعلم الالهی» پس از نسبت تناسخ به فرقه «قرامطه» جواز تناسخ و حلول ارواح در صور بهایم و اجساد بهیمیه را مورد تأکید قرار می‏‌دهد. ابن حزم خود منکر تناسخ است و آن‏‌را ادعای بدون دلیل و از خرافات‏ می‌‏داند و معتقد است «آن‌‏چه موجب اشتباه فرقه‌‏های اسلامی شده، در آمیختن‏ تناسخ با مسأله ثواب و عقاب و تجسّم اعمال است». او معتقد است پیدایش عقیده‏ به تناسخ در میان بعضی فرقه‏‌های اسلامی تحت تأثیر عقاید هندویی و برهمنی بوده‏ است. ابن حزم به تأثیر عنصر مانوی در رسوخ عقیده تناسخ در میان مسلمانان نیز تأکید کرده و در پایان بخش مزبور، عقیده به تناسخ را موجب خروج از اسلام و فسق‏ دانسته و آن‌‏را کذب، باطل و خرافه خوانده و معتقد است حتی یک تن از پیامبران‏ نیز در شریعت خود عقیده تناسخ را قبول نکرده است؛ از این رو اعتقاد به آن خروج از شرایع الهیه است.[2]
عبدالکریم شهرستانی در کتاب مشهورش الملل و النحل‏‏ که به فرقه‏‌شناسی و تاریخ عقاید کلامی اختصاص دارد‏،‏ در یکی از فصول‏ پایانی کتابش بحثی درباره تناسخیه کرده و می‏‌گوید: «و گروه تناسخیه از ایشان، به تناسخ ارواح در بدن‏‌ها قائل شدند و به انتقال روح از شخصی به شخصی، و گفتند که هرچه از راحت و نعمت، محنت و مشقت‏[به انسان‏] رسد، جزای فعلی‏ است که در آن بدنِ دیگر، به هم رسانیده بود از نیکی و بدی. و زعم ایشان آن است که‏ آدمی همیشه به یکی از دو امر مبتلاست: یا به فعل و یا به جزا، و آن‏‌چه در حال به آن‏ مبتلاست، یا جزای عملی است که پیش‏تر کرده است و یا جزای عملی که منتظر مکافات آن است. و بهشت و دوزخ در همین بدن‏‌هاست. و اعلی علّیین درجه پیغمبری است و أسفل سافلین: درجه حیه است.»[3]
به‏‌هرصورت به نظر می‌‏رسد اولین گام‌‏های تناسخ در میان مسلمانان بین غُلات یافت شد. فرقه‌‏های مختلف، مثل حارثیه، حربیه و بَیانیه و دیگر فرقه‏‌های غلات، مثل خَطّابیه، راوندیه، جناحیه، مُخَمَّسه و عَلبائیه، نیز به نوع دیگری از تناسخ اعتقاد داشتند. آن‏‌ها بر این باور بودند که روح الهی در امامشان تناسخ یافته است.[4] البته شایان ذکر است که این باور در حال حاضر و با توجه به باورهای شرقیان «آواتار» نام گرفته است.
غیر از غُلات، نام چند تن از معتزلیان که از نظریه‏‌پردازان مهم معتزلی نیستند، در شمار معتقدان به تناسخ آمده است. احمد بن خابِط/حابِط (متوفی 232) و احمد بن ایوب بن بانوش/مانوش و فضل حَدَثی، شاگردان نَظّام، و فرقه حِماریه که به احمد بن خابط منسوب‌‏اند، عبدالقاهر بغدادی و به تبع او ابوالمظفر اسفراینی و ابن‌‏ابی‌‏العوجاء (زندیق مشهور) را هم به فهرست معتزلیان تناسخی افزوده‌‏اند.[5]

پی‌نوشت:

[1]. الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ابن حزم، بیروت، دارالمعرفه، 1986، ج 1، ص 110.
[2]. الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ابن حزم، بیروت، دارالمعرفه، 1986، ج 1، ص 90.
[3]. توضیح الملل: ترجمه ملل و النحل، جلالی نائینی سید محمدرضا،  اقبال، 1361، ص 435.
[4]. المقالات و الفرق، اشعری، سعد بن عبداللّه اشعری، چاپ محمدجواد مشکور، تهران، 1361، ص 26و39و59؛ مقالات الاسلامییّن و اختلاف المصلّین، اشعری، علی بن اسماعیل، چاپ هلموت ریتر، ویسبادن، 1400/1980، ص 6؛  الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهربن طاهر، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالمعرفه، بی تا، ص  272ـ273.
[5]. الفرق بین الفرق، بغدادی، عبدالقاهربن طاهر، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا، ص 273-277؛ کتاب نهایة الاقدام فی علم الکلام، شهرستانی، محمد بن عبدالکریم احمد، چاپ آلفرد گیوم ، قاهره، [بی تا]، ج 1، ص 60ـ62.
[6]. فرجام من و تو، عبدالحسین مشکانی سبزواری، نشر صهبای یقین، قم، ص 61.