پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در بین عناوین متنوع و مختلف بهینه‌سازی نحوه مصرف و صرفه‌جویی، تعیین الزامات قانونی، اجرا و پیگیری و اعمال بازخورد در برنامه‌ها بیش از همه جنبه حکومتی داشته، و دستگاه‌های حکومتی و دولتی باید به آن پرداخته و دقت لازم را داشته باشند؛ ولی فرهنگ‌سازی در یک جامعه و ملتی یکی از حلقه‌های بسیار مهم در فرایند اصلاح و تسریع در الگوی مصرف می‌باشد، که تلاش همه سازمان‌های تأثیرگذار مانند: صداوسیما، وزارتخانه‌های مختلف، و تمامی جراید را می‌طلبد. ازآنجاکه مردم ایران اسلامی نسبت به دین و دستورات آن حساس بوده و ایمان عمیقی داشته و درصدد انجام دادن وظایف دینی خود هستند لذا در این مقاله سعی شده است اصلاح الگوی مصرف از دیدگاه دین مورد برسی و کنکاش قرار بگیرد.
در منابع اسلامی موضوع اصلاح الگوی مصرف غالباً با عنوان اسراف و تبذیر به آن پرداخته‌شده است و درواقع دین اسلام به دلیل فراگیر و ابدی بودنش از ذکر تمام مصادیق اسراف به‌صورت کاملاً عینی خودداری کرده و اکتفا به بیان قواعد کلی به خاطر درک و فهم بهتر و بیشتر انسان‌ها در تمامی  زمان‌های مختلف به خاطر متغیر بودن عرف و فهم عمومی مردم هرزمانی ، نموده است.در کتاب العین آمده است که «اَلاِسرافُ مُجاوِرةُ القَصدِ؛[1] اسراف به معنای از حد اعتدال گذشتن است.
تبذیر هم به معنای پراکنده کردن است واصل آن از القا و پاشیدن بذراست، ولی کنایه از آن است که شخصی مالش را در مسیر بیهوده ضایع می‌کند؛ چون بذرافشان هم نمی‌داند سرانجام بذرش چه می‌شود.»
اما تفاوت اسراف و تبذیر چیست؟ بحث روشنی از مفسران در این زمینه ندیده‌ایم، ولی از ریشه‌ی این دو لغت به دست می‌آید که وقتی این دو در مقابل هم قرار گیرند، اسراف به معنی خارج شدن از حد اعتدال است، بی‌آنکه چیزی را ظاهراً ضایع کرده باشد؛ مثلاً لباس گران‌قیمتی بپوشیم که بهایش چندین برابر لباس موردنیاز ما باشد و یا غذای خود را آن‌چنان گران‌قیمت تهیه کنیم که می‌توان باقیمت آن، عده زیادی را آبرومندانه غذا داد. در اینجا از حد گذرانده‌ایم، ولی ظاهراً چیزی نابود نشده است. اما «تبذیر» و ریخت‌وپاش، آن است که آن‌چنان مصرف کنیم که به اتلاف و تضییع بینجامد؛ مثلاً برای دو نفر میهمان غذای ده نفر تهیه کنیم؛ چنان‌که بعضی از جاهلان انجام می‌دهند و به آن افتخار می‌کنند و باقی‌مانده غذا را دور می‌ریزند.[2]
درواقع اسراف‌کار شخصی خطاکار، غافل و نادان به شمار می‌رود ولی تبذیر کننده علاوه بر ویژگی‌های فوق به‌نوعی اتلاف مال را هم انجام داده است.بنابراین تبذیر تنها در امور مادی است مثل‌اینکه مال خود را درجایی که نباید خرج می‌کرده خرج بکند و غیره... ولی اسراف تنها در مسائل مادی مطرح نیست بلکه همه اموری که در آن زیاده‌روی صورت گرفته و از حد اعتدال خارج‌شده باشد اسراف گفته می‌شود.[3]
در تمام موارد از واژه اسراف در قرآن معنای تجاوز از حد فهمیده می‌شود به‌عنوان نمونه: «یا بَنی‌آدم خُذ زینَتَکُم عِندَ کُلَ مَسجِدٍ وَکُلُوا وشرَبوا وَ لا تُسرِفوا اِنَّهُ لا یُحِبُ المُسرِفینَ.[اعراف/31] ای فرزندان آدم، به هنگام هر عبادت لباس خود را بپوشید. و نیز بخورید و بیاشامید؛ ولی اسراف نکنید، که خدا اسراف‌کاران را دوست نمی‌دارد.» در این آیه، اسراف در معنای زیاده‌روی در خوردن و آشامیدن بکار رفته و انسان‌ها را از آن بر حذر داشته است. در آیه دیگری آمده است: «فما آمَنَ لِموسی اِلاّ ذُریَّةمِن قَومِهِ علی خَوفٍ مِن فِرعَونَ وَ ملائِهِم اِن یَفتَنهُم وَ اِنَّ فِرعَونَ لَعالٍ فی الاَرضِ وَ اِنَّهُ لَمِنَ المُسرِفِینَ [یونس/83] از بیم آزار فرعون و مِهتران قوم او، جز گروهی از قوم موسی به او ایمان نیاوردند. و فرعون در زمین برتری می‌جست و او از اسراف‌کنندگان بود.» در این آیه فرعون به دلیل گردن کشی و تجاوز از حد انسانی خود، مُسرِف شمرده‌شده است. واژه تبذیر نیز در دو آیه 26 و 27 سوره اسراء بکار رفته است. «وَآتِ ذِی القُربی حَقَّهُ وَالمِسکینَ وَ ابنُ السَبیلَ وَ لا تَبذر تبذیراً. اِنَّ المُبذِرینَ کانوا اِخوانَ الشَیاطینَ وَ کانَ الشیطانَ لِرَبِّهِ کَفُوراً.[اسراء/26و27] و حق خویشاوند و مسکین و درراه مانده را بده و مال خود را بیهوده و گزاف تباه مکن. همانا ریخت‌وپاش کنندگان و کسانی که مال را به‌گزاف تباه می‌کنند برادران شیاطین و شیطان نسبت به پروردگارش ناسپاس بود.»
تاکنون مواردی از اصلاح الگوی مصرف که شامل معنای لغوی اسراف و تبذیر و همچنین آیات قرآن کریم در این دو مورد را ذکر کردیم، و بیان کردیم که اسراف به معنای زیاده‌روی و خروج از اعتدال در موارد مختلف از جمله زیاده‌روی در مصرف است؛ اما تبذیر به معنای زیاده‌روی در خرج و مصرف مال هست.

پی‌نوشت:

[1]. المفردات، راغب اصفهانی، ص40
[2]. تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج12، ص97
[3]. مجله مبلغان، معاونت تبلیغ حوزه، شماره 116، خرداد-تیر 1388