پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ کتاب حیات اقتصادی امامان شیعه (علیهم السلام) از صلح امام حسن (علیه السلام)، اثر مشترک سیده معصومه اخلاقی و نعمت‌الله صفری فروشانی توسط بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی و پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اخیراً در شهر قم به چاپ رسید. این کتاب شامل تبیین و بررسی تحولات حیات اقتصادی امامان شیعه (علیهم السلام) از صلح امام حسن (علیه السلام) تا آغاز غیبت صغری است.
خلاصه کتاب
بررسی حیات امامان شیعه که جوانب گوناگونی برای آن متصور است از پیشینهٔ قابل‌توجهی در میان متقدمان و معاصران برخوردار است. ولی کمتر با رویکرد اقتصادی به حیات و سیرهٔ آن بزرگواران نگریسته شده است. تبیین و بررسی تحولات حیات اقتصادی امامان شیعه از صلح امام حسن (علیه السلام) تا آغاز غیبت صغری مسئله اصلی این اثر است. امامان از سویی چون سایر مردم در زندگی شخصی خود، مصارف، مخارج و منابع درآمدی داشتند و از سوی دیگر رهبری جامعهٔ شیعی در دست آنان بود و علاوه بر نیازهای مالی این بخش برخی از اموال نیز صرف هزینه‌های تبلیغی و دعوت می‌شد. این اثر در پی یافتن پاسخ برای این پرسش است که حیات اقتصادی امامانی که دارای حکومت نبوده‌اند، در ابعاد مختلف هزینه ای و درآمدی چگونه بوده است؟
در طول زمان مورد بحث (از سال ۴۰ الی ۲۶۰ هجری) منابع درآمدی ائمه (علیهم السلام) و طریقه هزینه کرد آن به‌تناسب زمان و نیازهای شخصی و اجتماعی جامعه اقلیت شیعی تطورات و تحولات مختلفی را پشت سر گذاشته است. به‌گونه‌ای که می‌توان در مقاطعی سیر تکاملی و در مقاطع دیگر با توجه به مشکلات موجود، سیر نوسانی را برای این تطور تعریف کرد. پس از صلح امام حسن (علیه السلام) و خارج شدن خلافت از دست ایشان درآمد امامان (علیهم السلام) بیشتر بر درآمدهای شخصی متکی بود. میراثی که از پیامبر (صلی الله علیه و آله)، علی (علیه السلام) و فاطمه (سلام‌الله علیها) باقی‌مانده بود و همچنین فعالیت‌های اقتصادی ایشان مثل کشاورزی سهم مهمی از درآمدها را تشکیل می‌داد. هدایای حکومتی و مردمی نیز بخشی از درآمدها بودند.
زکات به‌تدریج از دوره صادقین (علیهما السلام) جزو منابع درآمدی غیر مستقیم ائمه (علیهم السلام) قرار گرفت. به این معنی که این اموال عمدتاً طبق شرایطی که امام (علیه السلام) بیان می‌کرد، توسط خود شیعیان به مصرف می‌رسید و عمده درآمدها همچنان بر درآمدهای شخصی و هدایا تکیه داشت. هزینه‌های مالی امامان (علیهم السلام) نیز از دو بعد هزینه‌های شخصی و هزینه‌هایی که ازلحاظ دارا بودن جایگاه امامت بر دوش داشتند، قابل‌بررسی است. هزینه‌های شخصی زندگی ائمه (علیهم السلام) شامل هزینه‌های خانواده، غلامان و مواردی ازاین‌دست می‌شد. هزینه‌های ایشان از بُعد جایگاه امامت نیز شامل هدایا و کمک‌های مالی به مستمندان بود. نوع هزینه در دوره‌های مختلف شاهد تحولات و تغییرات چندانی نبود، مهم‌ترین تغییری که در این مسیر دیده می‌شود روش هزینه شدن اموال است که قبل از تشکیل نهاد وکالت شخصاً توسط امام (علیه السلام) یا دیگر شیعیان انجام می‌شد و پس از تشکیل نهاد وکالت، در بسیاری موارد توسط وکلا صورت می‌گرفت.

پی‌نوشت:

گروه تاريخ اسلام مجتمع آموزش عالی امام خمينی(ره)