قرآن کریم هدف از خلقت را رسیدن به مقام عبودیت که همان قرب الهی است معرفی می کند، و در آیات مختلف یادآور می شود که آسمان و زمین لغو و بیهوده آفریده نشده بلکه هدفی مقدس ورای این آفرینش عظیم وجود دارد. لذا شایسته است انسان برنامه ای جهت خود شناسی(معرفت نفس) داشه باشد.

در اصول معارف حقیقی ، پس از معرفت خدای سبحان هیچ موضوعی برای انسان به پایه اهمیت معرفت نفس و خودشناسی نیست ، زیرا که اساس دین و رستگاری است . خدای سبحان فرمود : «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها ، فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها ، قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها ، وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها» (شمس 7-10) سوگند به نَفْس و آن كس كه آن را درست كرد ،سپس پليدكارى و پرهيزگارى‏اش را به آن الهام كرد، كه هر كس آن را پاك گردانيد، قطعاً رستگار شد، و هر كه آلوده‏اش ساخت، قطعاً درباخت ..

مرحوم علامه طباطبایی(ره) در توضیح آیات سوره شمس می‌نویسد: بنابراین همین آیات هم به طوری که می بینید، مسیر و راهی را فرض کرده که یک  سر آن، نفس معتدل و ساده و یک  سر دیگرش رستگاری و یا محرومیت است و آنگاه این دو نتیجه یعنی رستگاری و یا محرومیت را مبنی بر تزکیه نفس و آلودگی آن نموده است [1]

رسول خدا صل الله علیه و آله فرمودند: «اعلمکم بنفسه اعلمکم بربه » داناترین شما به خویشتن، داناترین شما به پروردگار است » [2] حضرت در این روایت شریف معرفت نفس را خمیر مایه خداشناسی معرفی می کند .   

امام علی بن ابی طالب علیه السلام: معرفت نفس را با فضیلت ترین معرفت («افضل المعرفة الانسان» [3] شناخت انسان با فضیلت ترین شناخت است) و پرسودترین معارف(«معرفة النفس انفع المعارف» [4] معرفت نفس پر سودترین معارف است) معرفی کند.

ملا احمد نراقی معرفت نفس را هم مقدمه خداشناسی معرفی می کند و هم مقدمه خود سازی و تهذیب نفس:

«بدان که کلید سعادت دو جهانی، شناختن نفس خود است؛ زیرا که شناختن آدمی خویش را اعانت بر شناختن پروردگار خود می نماید . (5)

حضرت امام خمینی (ره) می فرمایند: «نردبان همه حقايق از براي عارف سالك، همانا معرفت نفس است. پس بر تو باد كه اين معرفت را بدست آوري، كه شناخت نفس كليد همه كليدها و چراغ ها است. و هر كس كه خود را شناخت پروردگار خود را شناخته است».

گام نهادن در مسیر معرفت نفس و فرا گیری حکمت نظری و عملی برای نیل به سعادت انسان تأثیر قطعی خواهد داشت، بدین منظور است که در قرآن، بشر را در جریان جست و جوی حقیقت به او گوشزد می کند تا در راه خویشتن شناسی گام بردارد «سَنُريهِمْ آياتِنا فِي الْآفاقِ وَ في‏ أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَق‏» (فصلت 53) به زودى نشانه‏هاى خود را در افق ها[ى گوناگون‏] و در دل هايشان بديشان خواهيم نمود، تا برايشان روشن گردد كه او خود حقّ است‏.

اولین گام در جهت معرفت نفس و خودشناسی کنترل نفس و زدودن نفس از رذائل است، اگر نفس مهار شده و کنترل شود درهای رحمت الهی باز شده و حکمت و معرفت نصیب انسان خواهد گشت؛ امیر المومنین علی علیه السلام راه هایی برای کنترل نفس بیان می فرمایند در این مجال به چند راهکار اشاره می شود:

«راه راست را از عقل جوى و هواى نفس را مخالفت كن تا پیروز گردى».[6]

«پیكر و تن را خدمت كردن به او، دادن است آنچه را كه مى‏خواهد از لذات و شهوت ها و سرمایه‏ها. و هلاک نفس در این كار است‏».[7] یعنی اگر به تن خدمت کنی و هر آنچه از لذات و شهوات خواست بدو بدهی نفس هلاک می شود و چنین نفسی در مرتبه حیوانیت باقی می ماند .

«مؤمن ... سینه او هر چه فراختر است و نفس وى هر چه خوارتر»[8] انسان هر اندازه خودش را در پیشگاه الهی خوار و ذلیل ببند به همان اندازه سینه اش فراخ می گردد و حقایق عالم هستی بر او آشکار می شود .

پی نوشت:

...................................................................

[1] طباطبایی، تفسیر المیزان 1362، ج11، ص 285

[2] سید مرتضی، غرر و درر، ج 2، ص 329، طبع مصر، نقل از معرفت نفس، حسن زاده، ج 3، ص 433

[4] غرر الحکم، ج 2، ص 386

[3] غرر الحکم، آمدی، ج 6، ص 148

[5] ملا احمد نراقی، معراج السعادة، صص 6 و 7

[6] غرر الحكم ج 1 فصل دوم ح 87

[7] غرر الحكم ج 1 فصل سى و سوم، ح 60

[8] كلمات قصار 333