پایگاه جامع فرق، ادیان ومذاهب_ از عواملی که در پیدایش تصوف، نقش بسزایی داشت، ظهور شخصیت‌های عالم‌نما و زاهدنما در ابتدای اسلام بود. از افرادی که با زهد افراطی و علم ادعایی، وارد صحنه شدند تا مردم را به‌ظاهر از مادیگری و دنیاطلبی دور کنند، حسن بصری، سفیان ثوری و ابوهاشم کوفی است. با توجه به اینکه، این افراد در زمان خود اهل‌بیت (علیهم‌السلام) زندگی می‌کردند و اهل‌بیت (علیهم‌السلام) با این‌ها و تفکراتشان مخالف بودند، می‌توان گفت که بروز چنین جریانی، از روی عمد و مقابله با ائمه معصومین (علیهم‌السلام) بود. چنان‌که در روایات، نسبت به اعمال این افراد، مذمت‌هایی شده و اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز از آنان ناراضی بودند. حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، حسن بصری را سامری این امت نامیده و در این‌باره فرمودند: «مردم! آگاه باشید كه هر ملتی یه سامری دارد كه با تزویر خود و با چهره مذهبی‌اش، جامعه را از مسیر واقعی خودش منحرف می‌كند و این حسن بصری سامری این امّت است.»[ سفینه البحار ج ا، ص 262] بنا بر پیش‌بینی امام، حسن بصری از کارگزاران و فقیه بنی‌امیه قرار گرفت به‌گونه‌ای که فتوا به اطاعت از پادشاهان بنی‌امیه داد.
اگر بنا بر قول عده‌ای که زمینه‌ی پیدایش تصوف را، زهد این افراد و اعتراض آنان به مادیگری و دنیاطلبی دانستند،[نقد صوفی، ص28]پس چرا اهل‌بیت (علیهم‌السلام) با این افراد مبارزه کرده و آنان را تأیید نکردند؟ اگر قرار بود از این جریان زهد اسلامی شکل بگیرد پس چرا از افراد همچون کمیل و اباذر و عمار و ... خبری نیست؟
بنایراین این جریان را می‌توان، سقیفه بنی‌ساعده دوم نامید؛ چرا که با تشکیل سقیفه بنی‌ساعده، توانستند ولایت و زعامت را از امام بگیرند ولی در مقابل معنویت امام ماندند، که با ساخت چنین جریانی و ظهور شخصیت‌های به‌ظاهر زاهد، خواستند آن را جایگزین ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) قرار دهند.

پی‌نوشت:
قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، تهران، کتابخانه سنائی، 1359 ه، ج1، ص262.
یوسف‌پور مقدم، محمدعلی، نقد صوفی، انتشارات روزنه، چاپ دوم، 1395، ص28.