پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در مکاشفاتی که برای بعضی از اشخاص رخ می‌دهد گاهی این مکاشفه، رحمانی خواهد بود که با عقل انسان سازگاری دارد و گاهی مکاشفه، شیطانی خواهد بود که قوه وهم و خیال در وقوع این مکاشفه، کاملا تأثیر مستقیم دارد. مریدی که به دستور شیخ و مراد خود، انحراف فکری پیدا کرده و ریاضّت‌هاى مشقّت‌بار را انجام می‌دهد، همیشه منتظر شنیدن صدا یا دیدن صحنه‌ای از پرده غیب است و در خواب و بیداری به فکر آن است، که کم‌کم تعادل طبیعی فکرى را از دست داده و قدرت تخیّل در او زیاد مى‌شود، لذا در اثر فعالیّت قوه خیال صدایى به گوشش مى‌خورد و یا تصویری در برابر او(خواب یا بیداری) مجسّم مى‌گردد که آن را به‌عنوان مکاشفه و پایه‌ی اعتقادی خود قرار می‌دهد. مانند این کراماتی که عطار نیشابوری در حالات بایزید بسطامی نوشته که می‌گوید: «مدّتى خانه را طواف مى‌کردم، چون به حق رسیدم خانه را دیدم که گرد من طواف مى کرد!... حق تعالى مرا به جایى رسانید که خلایق را به جملگى در میان دو انگشت خود دیدم.» [تذكرة الاولياء، ص102] ملاحظه می‌کنید که این مکاشفه‌های نقل شده از صوفیان، چیزی جز مکاشفه‌های شیطانی نیست که از قوه وهم و خیال‌ این صوفیان حاصل شده است که آن را به‌عنوان کرامت، نقل کرده و اینچنین مردم را فریب می‌دهند.

پی‌نوشت:
تذكرة الاولياء، عطار نيشابورى، فريد الدين، تصحيح: استعلامى، محمد، زوّار، تهران، 1346قمری، ص 102