پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ مبنای دین مقدس اسلام همیشه بر پایه اعتدال و میانه‌روی در تمامی امور بوده است و پیامبر اکرم(صلی‌ الله علیه و آله) نیز بر پایه میانه‌روی در شروع تبلیغ خود در شهر مکه به خاطر وضعیت اجتماعی و اقتصادی مردم، زاهدانه زندگی می‌کردند و مردم و بزرگان دینی را سفارش به زهد اسلامی می‌فرمودند، ولی کم‌کم افرادی در زهد دچار افراط شدند و ترک خانه و کاشانه کردند و از زن و فرزندان خود روی برگردان شدند که حضرت نیز به‌شدت با آنها برخورد کردند چنانچه گفته‌شده ایشان به شخصی که زندگی خانوادگی را رها کرده و به عبادت پرداخته بود فرمودند: «خداوند نیاز به این عبادت تو و لباس پشمین ندارد، من که پیغمبر هستم هم می‌خورم و هم می‌آشامم و هم به زن و فرزند می‌رسم و هم به عبادت و بندگی خداوند!»[1]
اما افراط‌گرایی در زهد باعث شد که زمینه به وجود آمدن تصوف در صدر اسلام مهیا شود و به‌مرور زمان و در قرون مختلف زهد اسلامی با تعابیر و تعاریف مختلف صوفیه به تحریف کشیده شود و زهد صوفیانه تفاوت‌های زیادی با زهد اسلامی مورد تأیید شریعت اسلامی و سنت اهل‌بیت عصمت و طهارت(علیهم‌السلام) پیدا کند.
درواقع زهد در لغت به معانی «بی‌رغبت شدن، پارسایی  و روی بازگرداندن از چیزی»[2] است درحالی‌که صوفیه زهد را به معنای ترک تمام امور دنیوی از حلال و حرام دانسته‌اند. زهد در اصطلاح نیز به معنی «بی‌رغبتی و دل نبستن به‌ظاهر دنیا به خاطر به‌دست آوردن آخرت و خشنودی و رضوان خداوند می‌باشد.»[3] اما صوفیان با تعاریف غیر صحیح از زهد باعث تغییر و تحریف در آن شدند چنانچه یحیی باخرزی صوفی صاحب‌نام در تعریف زهد، با توجه به رفتار صوفیان می‌نویسد: «زهد آنست که حلال‌های دنیا را همه ترک کنی و از دنیا و شهوات او روی بگردانی.»[4] درواقع خود صوفیه نماد بارز ترک حلال بوده، چنانچه در احوالات ابوسعید نوشته‌شده: «مدت سی سال در کنجی نشست و به ذکر خدا مشغول بود و در این مدت یک پیراهن داشت و هر وقت پاره می‌شد، وصله‌ای بر او  می‌دوخت، تا بیست من شد و صائم‌الدهر(کسی که همیشه روزه است) بود، به یک نان روزه افطار می‌کرد و در این مدت شب و روز نخوابید.»[5]
اما در فرهنگ اسلام زهد به این معنا نیست که انسان از مال‌ومنال دنیوی برخوردار نباشد، بلکه رکن اساسی و حقیقت زهد آن است که آدمی اسیر دنیا و مظاهر آن نگشته و در عین بهره‌مندی از آن، امیر و حاکم بر آن باشد، زهد دل کندن از دنیا و پرهیز از آمال و آرزوهایی است که تعلق به آنها انسان را زمین‌گیر می‌سازد.[6] چنانچه سیره ائمه اطهار(علیهم‌السلام) نیز ترک حلال و مال و دنیا نبوده است درحالی‌که  این انحراف از انحرافات صوفیه است که آن را منسوب به پیامبر اکرم (صلی‌ الله علیه و آله) می‌کنند درحالی‌که زهد و تفکر و عبادت حضرت، در مکه بنا به موقعیت اجتماعی و اقتصادی مردم در آن روزها بود. حضرت در مدینه بااینکه از عبادت و تفکر و زهد خود کم نکردند، اما با توجه به تأسیس مدینه فاضله، و بهبود بخشیدن به معیشت مسلمانان آنها را از ریاضت و زهد افراطی به معنای ترک حلال منع می‌کردند، چنانکه عبدالله بن عمرو بن عاص را که می‌خواست در تمام سال روزه بگیرد، نهی نمود و عثمان بن مظعون را که درصدد بود که ترک زن و فرزند بگوید و به سیروسفر پردازد نیز از این کار بازداشت.[7] این تعبیر صوفیه از زهد در کتاب رساله‌ی قشیریه نیز آمده است که از قول ابراهیم ادهم نقل‌شده که گفته: «مرد به جایگاه نیکان نرسد، تا شش عقبه بگذراند، اول درب نعمت در بندد و درب سختی بر خود بگشاید و دوم درب عزّ ببندد و درب ذلّ بگشاید و سوم درب توانگری ببندد و درب درویشی بگشاید و چهارم درب سیری ببندد و درب گرسنگی بگشاید و پنجم درب خواب ببندد و درب بیداری بگشاید و ششم درب امید ببندد و درب منتظر بودن مرگ را بگشاید.»[8]
درحالی‌که شریعت و عرفان ناب اسلامی دقیقاً مخالف این نظر است چنانچه پیامبر خدا(صلی‌ الله علیه و آله) می‌فرمایند: «خوشا به حال کسی که برای خداوند، فروتنی کند و ازآنچه برایش حلال کرده نیز کناره گیرد بی آن‌که از سنّت من روی گرداند، زرق‌وبرق دنیا را کنار نهد، بی آن‌که از سنّت من منحرف شود.»[9]
آنچه در روایت پیامبر اکرم (صلی‌ الله علیه و آله) واضح است این‌که حضرت زهد را به معنای بی‌رغبتی به دنیا تعریف کرده‌اند نه ترک تمام حلال‌ها ولی صوفیه قائل به ترک تمام حلال‌ها و نیازمندی‌های زندگی است و این نشان‌دهنده فرق بین زهد در اسلام و صوفیه است که زهد صوفیانه هیچ شباهتی به سنت رسول خدا(صلی‌ الله علیه و آله) ندارد و آنچه صوفیه به‌عنوان زهد اسلامی قلمداد می‌کند درواقع ریاضتی صوفیانه و غیرشرعی است.

پی‌نوشت:

[1]. رحیمی، عباس، زندگی موفق رازهای خوب زیستن، نشر جمال، قم، 1382، ص 185
[2]. دهخدا، علی‌اکبر؛ لغت‌نامه، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373 ش، چاپ اول، ج هشتم، ص 11477
[3]. انصاریان، حسین، عرفان اسلامی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1386 ش، ج 8، ص 138
[4]. باخرزی یحیی، اوراد الاحباب و فصوص الآداب، به کوشش ایرج افشار، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1383، ص 51
[5]. عطار نیشابوری، فریدالدین محمد، تذکره الاولیاء، چاپ خاشع، 1393 ش، ص 803
[6]. جوادی آملی، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن، نشر اسراء، قم، 1385 ش، چاپ ششم، ج 11، ص 178
[7]. زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۹۲، ص 44
[8]. قشیری، ابوالقاسم، ترجمه رساله قشیریه، به کوشش بدیع‌الزمان فروزانفر، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1374، ص 208
[9]. ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول، مترجم حسن‌زاده، نشر آل علی (علیه‌السلام)، قم، 1382، ص 30.