پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ در شکل‌گیری جریان انحرافی وهابیت در جامعه اسلامی، عواملی نقش مهم را داشته‌اند؛ این عوامل باعث شدند که وهابیت بتواند در فضای حجاز ایجاد و گسترش یابد. هرچند بعدها این جریان از محدوده حجاز فراتر نرفت. این‌که چه عواملی باعث شد، وهابیت در این جامعه ایجاد شود، ولی از محدوده حجاز فراتر نرود، احتیاج به بازشناسی تاریخی دارد. در این مورد می‌توان به یک عامل مهم به نام تفرقه و پراکندگی مردم نجد در زمان ابن عبدالوهاب اشاره کرد.
در نجد و شبه‌جزیره حجاز در زمان ایجاد فکر وهابیت، که همراه با خون‌ریزی و بی‌عدالتی بسیاری بود، سازمان دولتی واحدی وجود نداشت. حکومت عثمانی نیز به نجد به عنان سرزمین بیابانی بی‌فایده‌ای می‌نگریست، که فایده‌ای برای حکومت نداشت. بدویان و افراد قبایل، بی‌چون و چرا تابع شیوخ و رؤسای قبایل بودند. به‌عبارتی می‌توان گفت با مطالعه کتب تاریخی معتبر درباره جریان وهابیت، زمینه‌های داخلی آن سرزمین به‌ویژه پراکندگی و نزاع و تشتت سیاسی، مذهبی، اجتماعی و قبیله‌ای در حجاز و منطقه‌ی نجد موجب شد که مردم آن‌ها به اندیشه‌ها و ایده‌آل‌های وهابیت دل ببندند. این نزاع‌های طاقت‌فرسا باعث شده بود، که نجدیان در درجه اول نیازمند وحدت برای رفع ضعف و عقب‌ماندگی خود باشند.[1]
به تعبیر یکی از نویسندگان روسی که می‌گوید: «تلاش برای دستیابی به وحدت در منطقه نجد، نیاز به مبارزه با مهاجمان نداشت؛ مبارزه در آن‌جا فقط به‌خاطر یک‌پارچگی قبایل عرب، به‌خاطر تمرکز امارات‌نشین‌های پراکنده نجد، و برای اتحاد سرزمین‌های عربی در یک جامعه‌ی سیاسی واحد بود.»[2] یکی از چیزهای که بر این پراکندگی سیاسی و اجتماعی مردم سرزمین نجد کمک می‌کرد، وجود آیین‌های مختلف، اعتقادات و مراسم قبیله‌ای محلی و خاص بود؛ یعنی بااین‌که همگی آن‌ها مسلمان بودند، در اعتقادات و آیین‌ها، دارای طیف متفاوت و متنوع از عقاید بودند. این ازهم گسیختگی‌ها و پراکندگی‌های سیاسی – اجتماعی باعث شد اتحاد و هم‌دلی بسیار کم‌رنگ شود؛ تا آن‌جا که نویسنده روسی مذکور، آن را از موانع جدی وحدت سیاسی اعراب به‌شمار می‌آورد.[3]
نظیر این قضیه در افغانستان و عراق و سوریه، واقع شده است. «طالبان (که دست‌پرورده‌ی وهابیان بود) در افغانستان با همان شیوه‌ی شیخ محمد در سرزمین نجد، وارد شدند و از اختلافات داخلی کمال استفاده را بردند، ... اما وقتی مجاهدین در سراسر افغانستان مستقر شدند، بعد از مدتی بین مجاهدین به دلیل اختلاف قومی، مذهبی، مسائل سیاسی و قدرت‌طلبی تشنگان، جنگ داخلی در افغانستان پدید آمد.»[4]
کسانی‌که خواهان نجات جامعه خویش از بروز تفکرات تروریستی و افراطی هستند، باید از بروز اختلاف در دل جامعه اسلامی پرهیز کنند، زیرا این جریان افراطی، به‌دنبال آب گل‌آلودی است، تا طعمه‌های خود را به‌دست آورد.

پی‌نوشت:

[1]. موثقی، احمد، جنبش‌های اسلامی معاصر ازص143 - 145، انتشارات سمت، بی‌تا.
[2]. همان به نقل از تاریخ عرب در قرون جدید؛ ص77 و 78، انتشارات سمت، بی تا
[3]. همان؛ ص 78
[4]. مقاله «عوامل موثر در تبلیغ وهابیت» نوشته م.ح، مجله سراج منیر شماره 5.