پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب_ مورخین در احوال حسن بصری که از سران قدیمی صوفیه به‌حساب می‌آید و معاصر با پنج امام معصوم بوده است، چنین نگاشته‌اند که وی فردی غمگین و حزین بوده است. سؤال این است که آیا این حزن و حالت غم حالتی الهی بوده است یا پشت ماجرای غم چندین ساله‌ی سرکرده‌ی فرقه صوفیه آه مظلومی نهفته است؟ تاریخ، قسمت دوم سؤال را تأیید می‌کند.
حزن و اندوه در دین اسلام و در باب زهد سفارش شده است ولیکن همان‌طور که افراط در بقیه عبادات مورد سرزنش و نکوهش قرارگرفته است باب حزن هم استثنا نشده است و در اسلام حزن افراطی ناپسند قلمداد می‌شود به‌طوری‌که در مورد امام البکایین زین‌العابدین(علیه‌السلام)  فرزدق سروده‌ای دارد که هر وقت امام صحبت می‌کردند تبسم بر لبشان نقش می‌بست. وی در ضمن قصیده‌ای طولانی در مدح امام سجاد (علیه‌السلام) چنین می‌سراید: «فلا یکلّم إلّا حین یبتسم» یعنی تکلم نمی‌کند مگر درزمانی که بر لب تبسم داشته باشد.[1] و همچنین در احوالات امیرالمؤمنین(علیه السلام) نیز خوش‌مشرب و شوخ‌طبع بودن آمده است به‌طوری‌که بهانه‌ی سست و واهی کنار گذاشتن امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) توسط منافقین مدینه در فتنه سقیفه‌ی بنی ساعده همین صفت خداپسندانه‌ی حضرت علی (علیه‌السلام) بود.[2] در سنن النبی (صلی الله علیه و آله) هم، از شوخی کردن و مسرور کردن برادران مؤمن به عنوان سنت‌های پسندیده یادشده است. در احوال پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله) آمده است: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَیَسُرُّ الرَّجُلَ مِنْ أَصْحَابِهِ إِذَا رَآهُ مَغْمُوماً بِالْمُدَاعَبَة.[3] پیامبر (صلی الله علیه و آله) رویه‌شان بر این بود که هنگامی‌که مردی از اصحابشان را می‌دیدند که غمگین است با شوخی او را خوشحال می‌نمودند.»
اما آنچه در کتب تاریخی در احوالات حسن بصری، توجه هر محققی را به خود جلب می‌کند حالت افسردگی و غم مداوم وی بوده است.  در تاریخ تصوف اسلامی آمده است که عقیده حسن بصری این بود که حزن از علامت‌های مخصوص به مؤمن است و سوگند به خدای متعال یاد کرده است که کسی که به قرآن ایمان بیاورد قطعاً اندوهگین و پژمرده می‌شود.[4]
عطار نیشابوری نیز در کتاب تذکره در احوال حسن بصری چنین می‌نگارد: «یکی از یاران گفت: شبی حسن در خانه من می‌نالید. گفتم این ناله تو از چیست با چنین روزگاری که تو داری بدین آراستگی؟ گفت: از آن می‌نالم و می‌گریم که نباید که بی‌علم و قصد حسن کاری رفته باشد یا قدمی به خطا برداشته یا سخنی به زبان آمده باشد که آن بر درگاه حق‌تعالی پسندیده نبود، پس حسن را گفته باشد برو که اکنون ترا بر درگاه ما قدری نماند. پس‌ازاین هیچ‌چیز از تو نخواهیم پذیرفت.»[5]
بسیار واضح است که حسن بصری خواسته با این پاسخ از سؤال میزبان طفره برود والا هر انسان عاقلی می‌داند کسی که بدون علم و قصد، کاری از او سربزند - و لو اینکه کار او خطا باشد - معذور است.
حسن بصری در دوران خلیفه دوم اهل سنت در سال 21 هجری قمری چشم به دنیا گشود و در اواخر امامت امام محمد باقر (علیه‌السلام) بعد از هشتاد و نه سال در سال 110 هجری قمری از دنیا رفت.

وی با پنج امام معصوم معاصر بوده است که در کتب تاریخی مکالماتی نیز بین آنها ضبط گردیده است که مخالفت او را با اهل‌بیت عصمت (علیهم‌السلام) آشکار کرده است. در مشاجره‌ای که بین او و امام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیهما صلوات الله) در کتب تاریخی آمده است پرده از سیاست حزن حسن بصری برداشته‌شده است که وی به خاطر اعمال و رفتارش محزون نبوده است بلکه دچار نفرین امیرالمؤمنین شد و به افسردگی و وسواس مبتلا شد و با جعل روایات، حزن و افسردگی خود را صبغه شرعی بخشید.
ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج‌البلاغه می‌نویسد: «روزی علی، حسن بصری را دید که وضو می‌گرفت و در وضو گرفتن وسواس به خرج می‌داد، ازاین‌رو آب زیادی ریخت. علی به او گفت: حسن! آب زیادی ریختی! گفت: امیر المومنین! از خون‌های مسلمانان که بیشتر ریخته نشد. علی گفت: آیا تو را ناراحت کرده است؟ گفت: آری! علی فرمود: پس همواره غمگین و محزون باش! گویند: ازآن‌پس حسن بصری عبوس و محزون بود تا از دنیا رفت».[6]
بله! نفرین مولا و آه مظلوم حسن بصری را مبتلا به غم دایمی کرده است نه خداترس بودن او، حسن بصری اگر خداترس بود از راه حق دفاع می‌کرد نه از بنی مروانیان!

پی‌نوشت:
[1]. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، شرح شواهد المغنی، دو جلدی، نشر ادب الحوزه، قم، ایران، چاپ اول، جلد 2، صفحه 733
[2]. طبری محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دار التراث، بیروت، لبنان، بی تا، جلد 4، صفحه 229
[3]. نوری حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، مصحح: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، 28 جلدی، نشر مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم، 1408 هجری قمری، جلد 8، صفحه 408
[4].عمادی شیرازی مهدی، حسن بصری چهره جنجالی تصوف، نشر سنائی، تهران، صفحه159
[5]. تذکره الاولیا صفحه 21
[6]. ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، محقق: ابراهیم محمد ابوالفضل، 20 جلدی، نشر کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، جلد 4 صفحه 95