پایگاه جامع فرق، فرق و ادیان و مذاهب_ یکی از منابع اجتهادی اهل سنت"استحسان" است. در این نوشتار با ذکر چند نکته به بررسی این منبع اجتهادی و مخالفت این منبع با آیات و روایات می‌پردازیم.

اسْتحسان‏ در لغت به معنای نيكو دانستن چیزی است. اما در اصطلاح معانی گوناگونی از آن شده است. برخى گفته‏‌اند: «استحسان عبارت است از دليلى كه در ذهن مجتهد خطور مى‏‌كند و عبارتى مناسب براى آن نمی‌یابد.»[1] برخى ديگر استحسان را تخصيص قياسى به قياس قوى‏تر دانسته‌اند.[2] با توجه به این تعاریف، به نظر می‌رسد معروف‏ترين معناى استحسان همان حكمى است كه نصى بر آن يافت نمى‏‌شود ولى عقل مجتهد آن را مى‏‌پسندد. استحسان از نظر ابو حنيفه حجت است و به مالك و حنبليه نيز نسبت داده شده است.[3] اما استحسان از نظر اماميه و زيديه و ظاهريه باطل و بى‏‌اعتبار است.

نکته سوم: ادله قائلین به استحسان و نقد آن

براى حجيت استحسان به آيات و رواياتى‏ استدلال شده است، از جمله: «الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ‏ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْباب‏.[زمر/18] همان كسانى كه سخنان را مى‏‌شنوند و از نيكوترين آنها پيروى مى‏‌كنند؛ آنان كسانى هستند كه خدا هدايتشان كرده، و آنها خردمندانند.» همچنین «وَ كَتَبْنَا لَهُ فىِ الْأَلْوَاحِ مِن كُلّ‏ شىَ مَّوْعِظَةً وَ تَفْصِيلًا لِّكلُ‏ شىَ‏ءٍ فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَ أْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُواْ بِأَحْسَنهِا [اعراف/145] و براى او در الواح اندرزى از هر موضوعى نوشتيم؛ و بيانى از هر چيز كرديم پس آن را با جدّيت بگير! و به قوم خود بگو: به نيكوترين آنها عمل كنند.» با توجه به این آیات، پيروى از «قول احسن» مورد ترغيب و تشويق قرار گرفته است و پيروى از احسن فرع بر شناخت احسن است و از طرفى چون مصاديق احسن به مردم معرفى نشده، پس شناخت احسن به خود مردم واگذار شده است.‏[4]

پاسخ: غزالی از علمای اهل سنت به این نحوه استدلال پاسخ می‌دهد که: « مفاد آيات اين نيست كه از آن چه خودتان نيكو مى‏‌پنداريد پيروى كنيد، بلكه آن است كه از احسن واقعى پيروى كنيد و خداوند راه شناخت احسن واقعى را نيز به مردم نمايانده است و آن موافقت با كتاب و سنت است، زيرا احكام تابع مصالح و مفاسدى است كه شرع بر آن احاطه دارد و عقل بشر (جز مواردى خاص) به آن راه ندارد و اما پيروى از آن چه مردم آن را نيكو مى‏‌پندارند چيزى جز، هوا و هوس نيست.[5]

اما موافقین استحسان به روایتی استدلال کرده‌اند از جمله: « هرچه را مردم نيكو مى‏‌پندارند، در نزد خداوند نيز نيكوست».[6]

لیکن مخالفان استحسان از استدلال به اين حديث چنين پاسخ داده‏‌اند: «اين جمله گفته عبد الله بن مسعود است نه گفتار پيامبر(صلى الله عليه و آله) تا حجت باشد، مگر اين كه قول صحابى را حجت بدانيم.» ظهور كلمه رؤيت (ما رأى المسلمون...) در علم و اطمينان است، يعنى آن چه قطعاً نزد مسلمانان نيكوست نزد خدا هم نيكوست و شامل استحسان ظنى كه مورد بحث است، نمى‏‌شود. بنابراين، حديث مربوط به حسن و قبح عقلى خواهد بود كه قابل درك براى مردم است و اما موارد ظن و گمان را كه مورد بحث ماست شامل نمى‌‏شود.[7] آمدى و غزالى از علمای اهل سنت، در جواب از اين حديث مى‏‌گويند: «اين حديث اشاره به اجماع مسلمين دارد و دلالتى ندارد بر اينكه آنچه را آحاد مسلمين نيكو مى‌‏پندارند نزد خدا نيكوست‏. و اين حديث خبر واحد است كه اصول را نمى‏‌توان با آن ثابت كرد».[8]

پی‌نوشت:

[1]. بدران الدمشقی، المدخل إلى مذهب الإمام أحمد بن حنبل ج 1ص 291. دار النشر، مؤسسة الرسالة، بيروت، 1401. الطبعة الثانية، تحقيق د. عبد الله بن عبد المحسن التركي
[2]. الآمدي، الإحكام في أصول الأحكام ج 4 ص 163. دار الكتاب العربي، بيروت، 1404، الطبعة الأولى، تحقيق د. سيد الجميلي
[3]. بدران الدمشقی، المدخل إلى مذهب الإمام أحمد بن حنبل، ج 1 ص 291. دار النشر: مؤسسة الرسالة، بيروت
[4]. أبي الوفاء القرشي، الجواهر المضية في طبقات الحنفية ج 2 ص 473، دار النشر: مير محمد كتب خانه، كراچي
[5]. غزالی، المستصفى في علم الأصول، ج 1 ص 172. دار النشر: دار الكتب العلمية، بيروت، 1413، الطبعة الأولى، تحقيق محمد عبد السلام عبد الشافي
[6]. الماوردي البصري الشافعي، الحاوي الكبير في فقه مذهب الإمام الشافعي و هو شرح مختصر المزني، ج 16 ص 165. دار النشر: دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، 1419 ه/ تحقيق: الشيخ علي محمد معوض ، الشيخ عادل أحمد عبد الموجود
[7]. آیت الله مکارم، دائرة المعارف فقه مقارن‏، ج 1 ص 201. ناشر: مدرسه الامام على بن ابى طالب، مكان چاپ، قم‏، 1427 ه. ق
[8]. غزالی، المستصفى في علم الأصول، ج 1 ص 172. دار النشر، دار الكتب العلمية، بيروت، 1413. الطبعة الأولى، تحقيق محمد عبد السلام عبد الشافي